Βαβὲλ στὸ ἐκκλησιαστικὸ Τυπικό

 

 

Βαβὲλ στὸ ἐκκλησιαστικὸ Τυπικό

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

 

Πρὸ ἡμερῶν δέχθηκα μία τηλεφωνικὴ κλῆσι.  ῾Ο συνομιλητής μου μὲ ἐνημέρωσε ὅτι ἦταν ψάλτης καὶ εἶχε κάποια ἀπορία γιὰ τὴν Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου.  ᾽Αντὶ ὅμως γιὰ τὴν Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου ἄρχισε νὰ μοῦ μιλάῃ γιὰ ἄλλη περίπτωσι·

«Τὸ Τυπικὸν Βιολάκη στὴν §8 τῆς Προθεωρίας λέει ὅτι, ἂν συμπέσῃ θεομητορικὴ ἑορτὴ σὲ Κυριακή, στὸν ἑσπερινὸ ψάλλεται Δόξα, Καὶ νῦν μόνον τὸ δοξαστικὸ τῆς ἑορτῆς, καὶ παραλείπεται τὸ πρῶτο θεοτοκίο τοῦ ἤχου, γιὰ νὰ μὴν ψαλοῦν δύο θεοτοκία μαζί». 

Τοῦ λέω· «᾽Επειδὴ αὐτὴν τὴν στιγμὴ δὲν ἔχω μαζί μου τὸ Τυπικὸν Βιολάκη, μπορεῖτε παρακαλῶ νὰ μοῦ διαβάσετε ἀκριβῶς πῶς ἔχει τὸ κείμενο στὸ συγκεκριμένο σημεῖο ποὺ ἀναφέρεστε;»

Μοῦ ἀπαντᾷ· «Κι ἐγὼ δὲν ἔχω τώρα τὸ τυπικὸ μαζί μου, ἀλλὰ τὸ γράφει ἔτσι ἀκριβῶς, νὰ τὸ κοιτάξετε νὰ τὸ δῆτε».

Τοῦ λέω πάλι· «Λοιπόν, γιὰ νὰ τὸ ξεκαθαρίσουμε τὸ θέμα, πουθενὰ δὲν λέει τὸ Τυπικὸν Βιολάκη αὐτὸ ποὺ ἰσχυρίζεστε». 

Αὐτὸς ἐπέμενε· «Τὸ λέει, τὸ λέει! ῎Ετσι ἀκριβῶς! ᾽Ανοῖξτε τὴν §8 τῆς Προθεωρίας, νὰ τὸ δῆτε».

Τότε κι ἐγὼ ἀπάντησα· «Σ᾿ αὐτὴν τὴν περίπτωσι δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ συνεχίσουμε τὴν συζήτησί μας.  Δὲν μπορῶ νὰ σᾶς βοηθήσω σὲ κάτι».  Καὶ σταμάτησα ἔτσι τὴν ἄσκοπη αὐτὴ συνομιλία.

Μπορεῖ ὁ συνομιλητής μου νὰ μὴν πρόλαβε νὰ μοῦ πῇ τὴν ἀπορία του γιὰ τὴν Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου, ἀλλὰ δὲν ὑπῆρχε λόγος.  Εἶχα καταλάβει καὶ τὴν ἀπορία του καὶ τὰ λάθη του καὶ τὴν ἄγνοια ποὺ εἶχε ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ καὶ τὴν σύγχυσί του καὶ τὴν ἰσχυρογνωμοσύνη του καὶ ὅτι σκοπός του δὲν ἦταν νὰ ῥωτήσῃ γιὰ νὰ μάθῃ, ἀλλὰ νὰ «ἐλέγξῃ» γιὰ ἕνα ὑποτιθέμενο λάθος τυπικοῦ ποὺ βρῆκε κατὰ τὴν φαντασία του.

᾽Επρόκειτο γιὰ κλασσικὴ περίπτωσι ἀνθρώπου ποὺ ἔχει λάθος ἀντίληψι τοῦ τυπικοῦ, ποὺ δημιουργεῖ προβλήματα στὴν κατανόησι καὶ ἐφαρμογὴ τοῦ τυπικοῦ, ἀλλὰ ποὺ νομίζει ὅτι θὰ διδάξῃ καὶ θὰ ἐλέγξῃ, καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο.  Δὲν περνᾷ κἂν ἀπὸ τὸ μυαλό του ὅτι ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ προβλήματος καὶ ὄχι ἡ λύσι του!

Κατ᾽ ἀρχὰς δὲν προκαλεῖ καμμία ἀπολύτως ἔκπληξι ὅτι αὐτὸς ποὺ ἐπικοινώνησε μαζί μου δὲν γνώριζε ἢ δὲν εἶχε ἀντιληφθῆ ποιός εἶμαι καὶ ποιά εἶναι ἡ θεσμική μου θέσι στὸ ἐκκλησιαστικὸ τυπικό.  Καὶ φυσικὰ δὲν εἶχα καμμία ἀπολύτως ἀπαίτησι νὰ γνωρίζῃ ὅτι ἀσχολοῦμαι γιὰ πάνω ἀπὸ 30 χρόνια μὲ τὸ τυπικό, καὶ εἰδικὰ μὲ τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾽Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.) ἢ Τυπικὸν Βιολάκη, γιὰ τὸ ὁποῖο ἔχω ἐκπονήσει καὶ διδακτορικὴ διατριβή, καὶ τὸ ὁποῖο ἐκ τῶν πραγμάτων τὸ ξέρω σχεδὸν ὁλόκληρο ἀπ᾿ ἔξω. 

Καὶ γιὰ νὰ βοηθήσω τὸν ὑπομονετικὸ ἀναγνώστη, ἀναφέρω ἐξ ἀρχῆς ὅτι πουθενὰ τὸ Τυπικὸ Βιολάκη δὲν λέει τὴν αἰτιολογία «γιὰ νὰ μὴν ψαλοῦν δύο θεοτοκία μαζί».  Αὐτὸ εἶναι εἰκασία (φανταστικὴ ἑρμηνεία) τοῦ ἀναγνώστου, ὄχι κείμενο τοῦ τυπικοῦ.

῍Ας δοῦμε τώρα τὴν ἀρχὴ τῆς §8 τῆς Προθεωρίας τοῦ Τ.Μ.Ε. (Κωνσταντινούπολις 1888)· «῍Αν συμπέσῃ ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῆς θεομητορικὴ ἑορτή, ἐν τῷ ἑσπερινῷ Δόξα Καὶ νῦν ψάλλεται τὸ τῆς ἑορτῆς μόνον».  ᾿Εδῶ ἀκριβῶς σταματᾷ ἡ πρώτη πρότασι.  ᾽Επαναλαμβάνω ὅτι δὲν ὑπάρχει οὔτε ἐδῶ οὔτε πουθενὰ ἀλλοῦ ἡ αἰτιολογία δῆθεν «γιὰ νὰ μὴν ψαλοῦν δύο θεοτοκία μαζί». 

Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ διευκρινιστῇ ὁ ὅρος τοῦ τυπικοῦ «θεομητορικὴ ἑορτή».  Μήπως νομίζουμε ὅτι καταλαβαίνουμε τί ἐννοεῖ;  ῍Ας προσέξουμε λίγο.  Στὴν συνέχεια τῆς ἴδιας παραγράφου, στὴν ἀμέσως ἑπόμενη πρότασι, τὸ τυπικὸ ἐξηγεῖ αὐτὸ ποὺ ἐκ πρώτης ὄψεως παρερμηνεύουμε·

«᾽Εν ταῖς ἀποδόσεσιν αὐτῶν (ἐξαιρουμένης τῆς ἀποδόσεως τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ὅτε ψάλλεται Δόξα Καὶ νῦν μόνον τὸ Θεαρχίῳ νεύματι) καὶ ταῖς τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν, ἐν ταῖς μεθεόρτοις Κυριακαῖς καὶ ἐν πᾶσι τοῖς ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ ἑορταζομένοις ἁγίοις, Δόξα ψάλλεται τὸ τῆς τυχούσης ἑορτῆς, ἢ τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου, Καὶ νῦν τὸ α΄  θεοτοκίον τοῦ ἤχου».

Δηλαδὴ τὸ τυπικὸ μετὰ τὴν πρώτη πρότασι γιὰ τὶς θεομητορικὲς ἑορτὲς λέει ὅτι στὶς ἀποδόσεις τους καὶ στὶς μεθέορτες Κυριακὲς γίνεται κάτι ἄλλο μὲ τὰ δοξαστικά.  ῎Αρα γιὰ ποιές θεομητορικὲς ἑορτὲς μιλάει στὴν Προθεωρία; Γι᾽ αὐτὲς ποὺ ἔχουν προεόρτια, μεθέορτα, καὶ ἀποδόσεις· δηλαδὴ γιὰ τὶς μεγάλες θεομητορικὲς ἑορτὲς τῆς ῾Υπαπαντῆς, τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, τοῦ Γενεσίου, τῶν Εἰσοδίων καὶ τῆς Κοιμήσεως.  Δὲν ἐννοεῖ ὅλες ἀνεξαιρέτως τὶς θεομητορικὲς ἑορτές.

Σύμφωνα μὲ τὸ Τυπικὸ ὑπάρχουν μεγάλες καὶ μικρὲς θεομητορικὲς ἑορτές.  Δὲν εἶναι ὅλες τὸ ἴδιο!  Καὶ δὲν ἰσχύει γιὰ ὅλες τὸ ἴδιο τυπικό!  ᾿Αλλὰ ποῦ καὶ πῶς νὰ τὰ καταλάβουν αὐτὰ οἱ σύγχρονοι χριστιανοί;

Τί ἄλλο λέει τὸ Τυπικὸ Βιολάκη στὴν β΄ πρότασι τῆς §8;  ῞Οτι στὶς μεγάλες αὐτὲς θεομητορικὲς ἑορτές, στὶς μεθέορτες Κυριακές τους ἢ στὶς ἀποδόσεις τους ποὺ τυχὸν θὰ συμπέσουν σὲ Κυριακή, τότε μετὰ τὰ κεκραγάρια στιχηρὰ λέμε στὸ Δόξα τὸ ἰδιόμελο τῆς τυχούσης θεομητορικῆς ἑορτῆς, ἐνῷ στὸ Καὶ νῦν τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου.  Δηλαδὴ τί λέμε σ᾿ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις; Δύο θεοτοκία μαζί!

Καταλαβαίνουμε ἄραγε τώρα γιατί τὸ Τυπικὸν Βιολάκη δὲν γράφει πουθενὰ (οὔτε θὰ μποροῦσε νὰ γράψῃ) τὴν δῆθεν αἰτιολογία «γιὰ νὰ μὴν ψαλοῦν δύο θεοτοκία μαζί»;  Διότι σὲ πολλὲς περιπτώσεις (γιὰ νὰ μὴν πῶ· στὶς περισσότερες περιπτώσεις) σύμφωνα μὲ τὸ ἴδιο Τυπικὸν ἐπιβάλλεται νὰ ψάλλωνται δύο θεοτοκία μαζί!

᾽Απορεῖ κανείς· αὐτὸς ποὺ μοῦ τηλεφώνησε εἶχε διαβάσει πράγματι ὁλόκληρη τὴν §8; ῍Η μήπως διάβασε μόνον τὴν α΄ πρότασι καὶ μετὰ σταμάτησε; Τόσο ἐπιπόλαιη χρῆσι τοῦ τυπικοῦ; Δὲν προχώρησε μία πρότασι παρακάτω; ῍Η μήπως δὲν κατάλαβε τί διάβασε;

῍Ας ἀφήσουμε τώρα τὶς μεγάλες θεομητορικὲς ἑορτὲς καὶ ἂς πᾶμε στὶς μικρές.  Αὐτὲς εἶναι ὅσες δὲν ἔχουν προεόρτια οὔτε μεθέορτα οὔτε ἀπόδοσι· δηλαδὴ τῆς τιμίας ᾿Εσθῆτος, τῆς τιμίας Ζώνης, τῆς Μυρτιδιωτίσσης, τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς.  Γι᾿ αὐτὲς δὲν μιλάει τὸ Τ.Μ.Ε. στὴν Προθεωρία, ἀλλὰ ἐξετάζει κάθε μία περίπτωσι ἰδιαιτέρως στὶς διατάξεις τοῦ «Μηνολογίου».

Τί συμβαίνει σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς «μικρὲς» θεομητορικὲς ἑορτὲς σύμφωνα μὲ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη, ἂν συμπέσουν σὲ Κυριακή;  Πάλι μετὰ τὰ κεκραγάρια στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ λέμε στὸ Δόξα τὸ ἰδιόμελο τῆς τυχούσης θεομητορικῆς ἑορτῆς, ἐνῷ στὸ Καὶ νῦν τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου. 

Δηλαδὴ ψάλλονται δύο «θεοτοκία» κι ἐδῶ.  Χωρὶς ἐξαιρέσεις!  Τὰ γράφει τὸ Τ.Μ.Ε. ἀναλυτικὰ σὲ κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις.  ᾿Ανοῖξτέ το νὰ τὸ δῆτε! 

Οἱ μικρὲς θεομητορικὲς ἑορτὲς δὲν ἔχουν τὸ ἴδιο τυπικὸ μὲ τὶς μεγάλες· ἀλλὰ τὸ τυπικό τους εἶναι παρόμοιο σὰν κάποιου ἁπλῶς ἑορταζομένου ἁγίου· π.χ. σὰν τῆς ἁγίας Εὐφημίας, τῶν ἁγίων ἀναργύρων, τῶν ἀποστόλων Ματθαίου καὶ Λουκᾶ κλπ..

Θὰ ἀναρωτηθῇ ἴσως κάποιος· Γιατί στὶς παραπάνω περιπτώσεις τὸ Τ.Μ.Ε. ἐπιβάλλει νὰ ψαλοῦν δύο θεοτοκία μαζί; Διότι ὑπάρχουν δύο θεοτοκία σὲ κάθε Κυριακὴ ποὺ συνήθως δὲν παραλείπονται, παρὰ μόνον σπανίως.  Καὶ αὐτὰ εἶναι τὸ α΄ ἰδιόμελον θεοτοκίον τοῦ κάθε ἤχου στὸν ἑσπερινὸ καὶ τὸ «῾Υπερευλογημένη» στοὺς αἴνους. 

῍Αν πρόκειται γιὰ ἄλλα θεοτοκία, π.χ. τῶν ἀποστίχων, τῶν καθισμάτων τοῦ ὄρθρου καὶ τῶν ἐξαποστειλαρίων, αὐτὰ παραλείπονται ἢ ἀντικαθιστῶνται πιὸ συχνὰ καὶ πιὸ εὔκολα.  Τὸ δύο προαναφερθέντα ὅμως σπανίως παραλείπονται.

Ποιά ἦταν τελικὰ ἡ ἀπορία ἐκείνου ποὺ μοῦ τηλεφώνησε; Καὶ τί σχέσι ἔχουν ὅλα τὰ μέχρι τώρα μὲ τὸ τυπικὸ τῆς Παρασκευῆς τῆς Διακαινησίμου; 

῾Η «ἀπορία» του ἦταν ἡ ἑξῆς· «ἀφοῦ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη λέει ὅτι στὶς θεομητορικὲς ἑορτὲς σὲ ἡμέρα Κυριακὴ κατὰ τὸν ἑσπερινὸ λέμε Δόξα Καὶ νῦν μόνον τὸ ἰδιόμελο τῆς ἑορτῆς καὶ παραλείπουμε τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου, γιατί τὰ Δίπτυχα στὴν Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου κατὰ τὸν ἑσπερινὸ μετὰ τὸ δοξαστικὸν ἰδιόμελον τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς σημειώνουν Καὶ νῦν τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου τῆς ἡμέρας “Τίς μὴ μακαρίσει σε;”  Δὲν εἶναι λάθος;»

Τί λάθη ἔχει τὸ παραπάνω σκεπτικό;

1ον) Συγχέει τὶς μεγάλες θεομητορικὲς ἑορτές, γιὰ τὶς ὁποῖες μιλᾷ ἡ Προθεωρία τοῦ Τ.Μ.Ε., μὲ τὶς μικρές.  Σοῦ λέει· «θεομητορικὴ ἑορτὴ δὲν εἶναι καὶ ἡ Ζωοδόχος Πηγή;»  Δὲν ὑπολογίζει ὅτι δὲν ἔχει προεόρτια οὔτε μεθέορτα οὔτε ἀπόδοσι· δὲν παρατηρεῖ ὅτι στὸν ἑσπερινὸ δὲν ἔχει προφητεῖες οὔτε λιτή, οὔτε στὸν ὄρθρο καθίσματα οὔτε εὐαγγέλιον οὔτε αἴνους καλὰ καλά (τὰ ὑπάρχοντα προσόμοια δὲν εἶναι στὴν πραγματικότητα κατάλληλα γιὰ αἴνους), ἄρα ἡ διάταξι τῆς Προθεωρίας ποὺ ἐπικαλεῖται δὲν μπορεῖ νὰ ἔχῃ ἐφαρμογὴ ἐδῶ.  Ὅλα τὰ θεωρεῖ τὸ ἴδιο, ὅλα τὰ βάζει μαζὶ στὸ ἴδιο τσουβάλι.

2ον) Δὲν τοῦ κόβει νὰ συγκρίνῃ αὐτὴν τὴν θεομητορικὴ ἀκολουθία μὲ τὴν ἀκολουθία π.χ. τοῦ ἁγίου Γεωργίου, γιὰ νὰ δῇ ὅτι ἡ ἀκολουθία τοῦ συγκεκριμένου μεγαλομάρτυρος εἶναι πολὺ ἑορταστικώτερη ἀπὸ τὴν Ζωοδόχο Πηγή!  Αὐτὰ εἶναι ψιλὰ γράμματα γι᾿ αὐτόν!

3ον) Προσπαθεῖ νὰ ἐφαρμόσῃ ἀναρμόδιες διατάξεις σὲ λάθος περιπτώσεις!  ῾Η Προθεωρία ἀναφέρεται στὶς μεγάλες θεομητορικὲς ἑορτὲς ποὺ τυχὸν θὰ συμπέσουν σὲ Κυριακὴ ἐκτὸς Πεντηκοσταρίου.  Μιλάει κυρίως γιὰ τὶς ἑορτὲς τοῦ ἀκινήτου ἑορτολογίου, ὄχι γιὰ τὶς κινητές!

4ον) Μπορεῖ ὅλη ἡ διακαινήσιμος ἑβδομάδα νὰ μοιάζῃ πολὺ μὲ τὴν τάξι τῆς Κυριακῆς, ἀφοῦ ὅλη ἡ διακαινήσιμος εἶναι ἡ Κυριακὴ τοῦ Πάσχα ἐπαναλαμβανομένη, ἔχει ὅμως καὶ ἀρκετὲς διαφορὲς ἀπὸ τὴν συνήθη Κυριακὴ ἀκριβῶς λόγῳ τοῦ ὅτι εἶναι Πάσχα!  Ἄρα ἀκολουθοῦμε μὲ προσοχὴ τὶς ἰδιαίτερες διατάξεις ποὺ ἔχει τὸ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὸ Πεντηκοστάριο, καὶ ὄχι τὴν Προθεωρία ἀδιακρίτως.

5ον) Τὸ παραπάνω σκεπτικὸ θεωρεῖ ἐσφαλμένως ὅτι ἄλλη τάξι ὁρίζει τὸ Τ.Μ.Ε. στὴν Προθεωρία του καὶ ἄλλη τάξι ἔχει τὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων στὴν Παρασκευὴ τῆς διακαινησίμου.  Χοντρὸ λάθος ὅμως (ἢ καὶ παραπλανητικό, ἂν γίνεται ἐσκεμμένως), διότι αὐτὸ ποὺ γράφουν τὰ Δίπτυχα εἶναι σχεδὸν κατὰ λέξιν ἀντιγραφὴ ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὴν Παρασκευὴ τῆς διακαινησίμου! 

Δηλαδὴ τὸ ἴδιο τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν ἄλλα λέει στὴν Προθεωρία καὶ κάτι ἄλλο λέει γιὰ τὴν Παρασκευὴ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς!  Γιατί;  Διότι πρόκειται γιὰ διαφορετικὲς περιπτώσεις μὲ διαφορετικὲς προϋποθέσεις.  Πόσο πιὸ ἁπλὰ νὰ τὸ ποῦμε καὶ νὰ τὸ γράψουμε;

῾Επομένως δὲν πρόκειται γιὰ «λάθος» στὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων, ἀλλὰ γιὰ διαφοροποιήσεις τοῦ ἴδιου τοῦ ἐπισήμου Τυπικοῦ.  ᾿Αλλὰ ποῦ μυαλό, γιὰ νὰ τὰ καταλάβουν αὐτὰ οἱ σημερινοί...

Καὶ ἕνα ἀκόμη παράξενο πρᾶγμα.  Τέτοιου εἴδους φανταστικὰ λάθη τυπικοῦ ἀνακαλύπτουν οἱ διάφοροι «καλοθελητὲς» μόνον στὰ Δίπτυχα.  Παρότι τὸ ἴδιο ἀκριβῶς ὁρίζουν καὶ τὰ ἐτήσια τυπικὰ βοηθήματα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καὶ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Κύπρου, ἀλλὰ καὶ τὸ Σύστημα Τυπικοῦ, τὰ μοναστηριακὰ τυπικὰ τοῦ Γ. ῾Ρήγα, τῆς Διονυσίου, τῆς Ξηροποτάμου καὶ πολλὰ ἄλλα.  Ποτὲ ὅμως δὲν ἰσχυρίζονται ὅτι βρῆκαν τέτοιο λάθος σὲ κάποιο ἄλλο τυπικό.  Μόνον τὰ Δίπτυχα κατηγοροῦν...  Τί περίεργο, ἀλήθεια!

Τέλος ἴσως κάποιος νὰ θέλῃ νὰ ῥωτήσῃ ἐπίσης· Ποιό εἶναι τὸ Τυπικὸν Βιολάκη; Καὶ τί σημαίνει ἡ λέξι «Βιολάκη»;  Τί σημαίνει Προθεωρία τοῦ τυπικοῦ;  Τί σημαίνει ὁ ὅρος Μηνολόγιον;  Ποιό εἶναι τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ κάθε ἤχου;  Καὶ τί προβλέπει τὸ Τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας γι᾿ αὐτό;  Καὶ σὲ ποιά σημεῖα τοῦ Τυπικοῦ ὑπάρχουν αὐτὲς οἱ διατάξεις ποὺ μᾶς ἀπασχόλησαν ἐδῶ;

Δυστυχῶς σὲ ἕνα ἄρθρο δὲν μποροῦμε νὰ τὰ λύσουμε ὅλα.  Χρειάζεται μεθοδικὴ καὶ λεπτομερὴς διδασκαλία.  Γι᾽ αὐτὸ ὅσοι θέλουν μποροῦν νὰ παρακολουθήσουν τὰ «τηλόθεν» (= ἐξ ἀποστάσεως) μαθήματα ποὺ γίνονται στὰ Σεμινάρια ᾽Εκκλησιαστικοῦ Τυπικοῦ «Γεώργιος Βιολάκης» (https://seminaria-typikon.blogspot.com/ — email: setgv01@gmail.com), ὥστε νὰ τὰ μάθουν ὅλα ἀναλυτικά, σωστά, ἐπιστημονικὰ καὶ μὲ ἀποδείξεις!

 

(Ἔντυπη δημοσίευσι, ἐφημ. «᾿Εκκλησιολόγος», φ. 921, 21/6/2025)