῾Η ἐκδοτικὴ ἐπιμέλεια τοῦ «Τόμου Χαρᾶς»

  

῾Η ἐκδοτικὴ ἐπιμέλεια

τοῦ «Τόμου Χαρᾶς»

 

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

διδάσκοντος καθηγητοῦ στὸ Ε.Π.Κ.,

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

 

Ὁ Δοσίθεος Νοταρᾶς (ἢ Σκαρπέτης) ἔζησε ἀπὸ τὸ 1641 ὣς τὸ 1707 καὶ διετέλεσε πατριάρχης ᾿Ιεροσολύμων (ὡς Δοσίθεος Β΄) ἀπὸ τὸ 1669 μέχρι τὸν θάνατό του.  ῾Υπῆρξε λόγιος κληρικός, μερίμνησε γιὰ τὴν ἵδρυσι σχολείων, τυπογραφείων καὶ βιβλιοθηκῶν στὰ Βαλκάνια καὶ τὴν Μέση ᾿Ανατολή, μετέγραψε πολλοὺς χειρόγραφους κώδικες, συνέγραψε καὶ δικά του κείμενα, συνέθεσε ὀγκώδεις τόμους καὶ μερίμνησε γιὰ τὴν ἔντυπη ἔκδοσί τους.  Μεταξὺ πολλῶν ἄλλων ἐξέδωσε τὸν «Τόμο Χαρᾶς» (᾿Ιάσιο 1705) μὲ περιεχόμενο ἐξόχως ἀντιλατινικὸ καὶ ἀντιπαπικό.

῾Ο ἐκδοτικὸς οἶκος Βασιλείου ῾Ρηγοπούλου στὴν Θεσσαλονίκη ἐκδίδοντας τὰ ἅπαντα τοῦ Δοσιθέου Β΄ ᾿Ιεροσολύμων ξανατύπωσε τὸ 1985 καὶ τὸν Τόμο Χαρᾶς (σελίδες 638).  Τὴν ἐκδοτικὴ ἐπιμέλεια τοῦ τόμου εἶχε ὁ φιλόλογος Κωνσταντῖνος Σιαμάκης, ὁ ὁποῖος πέρα ἀπὸ τὶς φιλολογικὲς καὶ λοιπὲς διορθώσεις τῶν κειμένων συνέγραψε, σὲ γλῶσσα καθαρεύουσα, ἐκτενῆ εἰσαγωγὴ 144 σελίδων, ἀναλυτικὰ εὑρετήρια 37 σελίδων, καὶ περίπου 440 σχόλια διάσπαρτα ὡς ὑποσημειώσεις σὲ ὅλο τὸ ἔργο.

Γιὰ τὴν ἐργασία του αὐτὴ ὁ ἐπιμελητὴς τῆς ἐκδόσεως ἀναφέρει στὴν ὡς ἄνω εἰσαγωγή του· «ἡ παροῦσα ἔκδοσις εἶναι ἀνατύπωσις.  διὰ τοῦτο ἐσεβάσθην τὰς προδιαγραφὰς τῆς ἀνατυπώσεως» (σελ. 139).  Διευκρινίζει ὅμως ὅτι «ἰδιαιτέρως εἰς τὰ Πρακτικὰ τῆς συνόδου καὶ τὰς ᾿Επιστολὰς τοῦ Φωτίου ἔδωκα κείμενον προκῦψαν ἐκ παραβολῆς τῶν προϋπαρχουσῶν ἐκδόσεων καὶ διωρθωμένον, ὅπου ἔδει, καὶ ὑπ᾿ ἐμοῦ κατὰ τοὺς κανόνας τῆς κριτικῆς τῶν κειμένων» (αὐτόθι).  Καὶ σὲ ἄλλο πάλι σημεῖο δηλώνει· «ἡ παροῦσα ἔκδοσις, καθὼς ἤδη ὑπεδηλώθη, δὲν εἶναι ἀκριβῶς ἀνατύπωσις τῆς ἐκδόσεως τοῦ Δοσιθέου, ἀλλὰ σχεδὸν κριτικὴ ἔκδοσις» (σελ. 92).

῾Ο ἴδιος ἐπιμελητὴς ἀναφέρεται σ᾿ αὐτὴν τὴν ἐργασία του καὶ σὲ ἄλλο σύγγραμμά του, τὸ ὁποῖο ἐξεδόθη τὴν ἴδια ἐποχὴ καὶ ἀμέσως μετὰ τὴν ἀνατύπωσι τοῦ Τόμου Χαρᾶς· «...περίμενα ὅμως μὲ ὑπομονὴ νὰ ἐκδοθοῦν πρῶτα στὸν Τόμο Χαρᾶς... ἡ εἰσαγωγή μου καὶ τὰ σχόλιά μου..., γιὰ νὰ δώσω πρῶτα τὰ διαπιστευτήριά μου ὡς συγγραφέως ὅσο κι ἕνα μέτρο συγκρίσεως μὲ τὰ προηγούμενά μου συγγράμματα.  στὴν ἔκδοσι αὐτὴ ἀρχικὰ προσλήφθηκα σὰ διορθωτὴς τυπογραφικῶν δοκιμίων... ἔπειτα δέχτηκα νὰ γράψω καὶ τὴν εἰσαγωγὴ καὶ τὰ σχόλια.  σὰν ἀνατύπωσι τῶν ῾Απάντων τοῦ Δοσιθέου ᾿Ιεροσολύμων ποὺ εἶναι, οἴκοθεν ἀδυνατεῖ νὰ ξεπεράσῃ τὶς προδιαγραφὲς τῆς ἀνατυπώσεως.  θὰ μποροῦσα νὰ τὴν κάνω καὶ κριτικὴ ἔκδοσι ἀπὸ χειρογράφων... ἀλλὰ δὲν ἦταν δυνατόν» (Κωνσταντίνου Σιαμάκη, ᾿Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 187).

῾Ο ἐπιμελητὴς ἀναφέρεται σ᾿ αὐτὴν τὴν ἐπιμέλειά του ἐπὶ τοῦ Τόμου Χαρᾶς καὶ στὸ ἐκτενὲς ἄρθρο του «᾿Απάντησι στὴ συκοφαντικὴ ἐπίθεσι ἐναντίον τοῦ Αὐγουστίνου Καντιώτου», ποὺ δημοσιεύθηκε ἀρχικὰ στὴν (Χριστιανικὴ) Σπίθα, φ. 684-687 (Μάιος - Αὔγουστος 2010), καὶ ἀναδημοσιεύθηκε καὶ σὲ ἄλλα ἔντυπα, καθὼς καὶ στὸ διαδίκτυο.  ᾿Εκεῖ γράφει καὶ τὰ ἑξῆς σχετικὰ μὲ κάποιον προηγούμενο ἐπιμελητὴ τῶν κειμένων τοῦ Δοσιθέου· «...στὶς ἐκδόσεις ῾Ρηγοπούλου, ὅπου διώρθωνε τὰ τυπογραφικὰ λάθη τῆς Ἱστορίας ἢ Δωδεκαβίβλου τοῦ Δοσιθέου Ἰεροσολύμων, ἡ ὁποία ἀνατυπωνόταν ἀπὸ προγενέστερη ἔκδοσι μὲ γραμματοσειρὰ στοιχείων Βodoni ἢ ἁπλῶν, ὅταν ἦρθε ἡ σειρὰ ν’ ἀνατυπωθῇ κι ὁ Τόμος Χαρᾶς πάλι τοῦ Δοσιθέου, τοῦ ὁποίου ἡ μόνη προγενέστερη ἔντυπη ἔκδοσι ἦταν μὲ “βενετσιάνικα γράμματα”, δὲν μποροῦσε νὰ συνεχίσῃ, ἐπειδὴ δὲν μποροῦσε νὰ τὸν διαβάσῃ στοὺς τυπογράφους· καὶ κλήθηκα γιὰ τὴν ἐπιμέλεια ἐγώ· τὸ 1985».

᾿Ανεξαρτήτως τοῦ τί νομίζει ὁ ἴδιος ὁ ἐπιμελητὴς γιὰ τὴν ἐπανέκδοσι τοῦ Τόμου Χαρᾶς τοῦ Δοσιθέου, ποὺ ἐπιμελήθηκε, ἡ πραγματικότητα εἶναι ὅτι ἡ ἔκδοσι τοῦ 1985 βρίθει ἀκόμη τυπογραφικῶν, φιλολογικῶν καὶ ἄλλων λαθῶν, σὲ σημεῖο ποὺ θὰ ἦταν μᾶλλον ἀναγκαία –ἂν μποροῦσε νὰ γίνῃ κάποτε– μία ἀκόμη προσεκτικώτερη καὶ ἐπιμελέστερη ἐπανέκδοσι, ἡ ὁποία πέρα ἀπὸ τὰ ἀρχικὰ κείμενα τοῦ Τόμου Χαρᾶς θὰ ἐκτεινόταν καὶ στὰ κείμενα ποὺ προσέθεσε ὁ ἐπιμελητὴς τοῦ 1985.  Χάριν παραδείγματος σημειώνω στὴν συνέχεια ὡρισμένα ἀβλεπτήματα.

σελὶς 13, σειρὰ 30, σοβαρότερα ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ σοβαρώτερα

σελὶς 17, σειρὰ 20, φιλοδοξώτερος ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ φιλοδοξότερος

σελὶς 36, σειρὰ 21, ἐπιστολάς, οἵτινες ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἐπιστολάς, αἵτινες

σελὶς 37, σειρὰ 30, περιλήφθησαν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ περιελήφθησαν

σελὶς 39, σειρὲς 6-7, ἀνεξαρτηρίαν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἀνεξαρτησίαν

σελίδες 40 καὶ 76, ἐσφαλμένως νομίζει ὅτι οἱ κατὰ τὸν 9ο αἰῶνα ἀναφερόμενοι ὅροι μητροπόλεις/μητροπολῖτες ἀντιστοιχοῦν στοὺς σημερινοὺς ἀρχιεπισκοπὲς/ἀρχιεπίσκοποι καὶ οἱ τότε ἀρχιεπισκοπὲς/ἀρχιεπίσκοποι στοὺς σημερινοὺς ὅρους μητροπόλεις/μητροπολῖτες.

σελὶς 42, σειρὰ 24, ἱκανοτέρων ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἱκανωτέρων

σελὶς 60, σειρὲς 19+20, κρεωφαγοῦντες (δὶς) ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ κρεοφαγοῦντες (ὅπως ἀκριβῶς γράφουμε καὶ κρεοπώλης)

σελὶς 65, σειρὰ 5, πρὶν ἀπὸ τὸ ῾Η αἰσχρότης ἀπουσιάζουν εἰσαγωγικὰ ποὺ ἀνοίγουν («), ἐνῷ στὸ τέλος τῆς προτάσεως ὑπάρχουν εἰσαγωγικὰ ποὺ κλείνουν (»).

σελὶς 86, σειρὰ 21, ἀντήλλασεν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἀντήλλασσεν

σελὶς 89, σειρὰ 20, ἁγνώτερος ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἁγνότερος

σελὶς 89, σειρὰ 25, πολυτιμώτερον ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ πολυτιμότερον

σελὶς 90, σειρὰ 31, κατανομαζομένου ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ κατονομαζομένου

σελὶς 108, σειρὰ 28, σῳζωμένην ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ σῳζομένην

σελὶς 115, σειρὰ 17, χρίσμα ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ χρῖσμα

σελὶς 115, σειρὰ 30, ἀπαξάπαντας ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἁπαξάπαντας

σελὶς 118, γράφει ὅτι ὁ Μᾶρκος Εὐγενικὸς ἦταν γιὸς τοῦ διακόνου ᾿Ιωάννου Εὐγενικοῦ, ἐνῷ τὸ σωστὸ εἶναι τοῦ Γεωργίου Εὐγενικοῦ· ὁ διάκονος ᾿Ιωάννης ἦταν ἀδερφὸς τοῦ Μάρκου καὶ ὄχι πατέρας του.

σελὶς 126, σειρὲς 3 καὶ 7-8, ἐκκλήθη (δὶς) ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἐκλήθη

σελὶς 130, σειρὰ 29, 1969 ἀντὶ τοῦ 1669 (πιθανὸν) ἢ 1696 ἢ 1699 (πάντως 1969 δὲν εἶναι σίγουρα).

σελὶς 139, σειρὰ 16, στῖξιν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ στίξιν

σελὶς 139, σειρὰ 27, προκύψαν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ προκῦψαν

σελὶς 147, σειρὰ 8, Προιμίαι ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ Παροιμίαι

σελὶς 152, σειρὰ 22, Σεφάνου ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ Στεφάνου

σελὶς 153, σειρὰ 28, Οὐγγαρίαν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ Οὐγγρίαν // τὴν σωστὴ γραφὴ ἔχει στὴν ἴδια σελίδα στὴν ἑρμηνευτικὴ ὑποσημείωσι 6, ὅπου γράφει· «Οὐγγρία· ἡ Οὐγγαρία».  Σημειωτέον ἐπίσης ὅτι ἡ ἔκδοσι τοῦ Δοσιθέου ἔχει παντοῦ Οὐγκρία καὶ Οὐγκροβλαχία (βλ. καὶ σελ. 149, 150), δηλαδὴ μὲ γκ ἀντὶ γγ.

σελὶς 155, σειρὰ 35, μονοχικὸν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ μοναχικὸν

σελὶς 171, σειρὰ 20, κυρύττεται ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ κηρύττεται

σελὶς 173 σειρὰ 25, τοῦττο ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ τοῦτο

σελὶς 176, σειρὰ 32, ὀγληρότερον πρέπει νὰ διορθωθῇ ὀγληγορώτερον

σελὶς 184, σειρὰ 12, ὑπερκπλήττεσθαι ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ὑπερεκπλήττεσθαι

σελὶς 213, σειρὲς 12 καὶ 18, κρεωφαγία – κρεωφαγίας ἀντὶ τῶν ὀρθῶν κρεοφαγία – κρεοφαγίας // Σημειωτέον ὅτι στὴν ἔκδοσι τοῦ Δο­σιθέου τὴν πρώτη φορὰ παραλείπεται τὸ ο (κρεφαγία), ἐνῷ τὴν δεύτερη ὀρθῶς γράφεται μὲ ο.

σελὶς 221, σειρὰ 2, μακαριώτητα ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ μακαριότητα

σελὶς 232, σειρὰ 11 (συνέχεια τῆς ὑποσημ. 22), ἐσφαλμένως γράφει ὅτι ὁ Γρηγόριος ἐχειροτονήθη ἐπίσκοπος Κων/πόλεως, διότι ἦταν ἤδη χειροτονημένος ἐπίσκοπος Σασίμων· τὸ σωστὸ εἶναι ὅτι ἐξελέγη ἢ προεβλήθη ἐπίσκοπος Κων/πόλεως.

σελὶς 234, σειρὰ 7, ὁ Υἱὸς γεγένηται ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ γεγέννηται

σελὶς 255, σειρὰ 8, μακαριότατον ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ μακαριώτατον

σελὶς 324, σειρὰ 2, ἐννάτῃ ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἐνάτῃ

σελὶς 333, σειρὰ 15, ἐγὼ δὲν λέγω ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἐγὼ δὲ λέγω

σελὶς 347, σειρὰ 8, ῎Ετσι ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ῎Εστι

σελὶς 351, σειρὰ 12, διαγγέλομεν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ διαγγέλλομεν

σελὶς 378, σειρὰ 15, ἐξεκκλησίασαν ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἐξεκλησίασαν

σελὶς 482, σειρὰ 32, μετὰ τὴν λέξι ὑπογραμμόν ἀπουσιάζει μία ἄνω στιγμή (·)

σελὶς 497, σειρὲς 29 + 34, ἀπερριμένα (δίς) ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ ἀπερριμμένα

Τὰ παραπάνω εἶναι μέρος μόνον αὐτοῦ τοῦ εἴδους λαθῶν τῆς ἐν λόγῳ ἐπανεκδόσεως.  ῾Υπάρχουν ὅμως καὶ σημαντικώτερα προβλήματα ὅπως ἡ παράλειψι καὶ ἡ ἐλλιπὴς ἀποκατάστασι κειμένου.

Στὴν σελ. 153 (Δοσιθέου Προλεγόμενα), σειρὲς 19-24 ὑπάρχει μικρὴ ἀλλὰ οὐσιαστικὴ παράλειψι κειμένου.  Στὸ ἀποκατεστημένο κείμενο παρακάτω οἱ λέξεις ἐντὸς γωνιωδῶν ἀγκυλῶν (<...>) ὑπάρχουν στὴν ἔκδοσι τοῦ Δοσιθέου 1705, ἀπουσιάζουν ὅμως ἀπὸ τὴν ἐπιμελημένη ἐπανέκδοσι τοῦ 1985.

...ἐπήγασιν οἱ Γιεζουβῖται καὶ ἐπρόσταξαν, ὅτι οἱ ὀρθόδοξοι ἱερεῖς νὰ γένουσιν Οὐνιάται καὶ νὰ κάμνωσι τοῦτα τὰ τέσσαρα· νὰ λέγωσι τὸ σύμβολον μετὰ τῆς προσθήκης· καὶ ὅσοι ἀπὸ τοῦ νῦν γίνονται ἱερεῖς, <νὰ μὴν ὑπανδρεύωνται· καὶ προσκομιδὴν εἰς τὴν λειτουργίαν> νὰ μὴ κάμνωσι· καὶ τὸν πάπαν τῆς ῾Ρώμης νὰ ἔχωσι διὰ κεφαλὴν τῆς ᾿Εκκλησίας ἀναμάρτητον καὶ αὐτοδύναμον.

Κάπως πολυπλοκώτερα εἶναι τὰ προβλήματα ποὺ ὑπάρχουν σχετικὰ μὲ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ, τὰ ὁποῖα ἐπηρεάζουν καὶ τὴν ἀποκατάστασι τοῦ Διαλόγου, ἡ ὁποία τελικὰ καὶ αὐτὴ δὲν εἶναι πλήρης.

Κατ᾿ ἀρχὰς στὴν εἰσαγωγή του στὴν ἐπανέκδοσι τοῦ 1985 ὁ ἐπιμελητὴς τοῦ ἔργου ἐπισημαίνει (σελ. 14) ὅτι «αἱ παράγραφοι 60-63 τοῦ Διαλόγου... ἔχουν προσκολληθῆ εἰς τὸ τέλος τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μάρκου ᾿Εφέσου».  ῾Η ἐπισήμανσι εἶναι ὀρθή, ἀλλὰ ἐλλιπής.  ᾿Εκτὸς τῶν §§ 60-63 εἶχε μετακινηθῆ καὶ τὸ τέλος τῆς §59.  Αὐτὸ προφανῶς δὲν ἔγινε ἀντιληπτὸ ἀπὸ τὸν ἐπιμελητὴ τοῦ ἔτους 1985, ὁπότε ἄφησε λίγο κείμενο τοῦ Διαλόγου νὰ φαίνεται ὡς κείμενο τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μάρκου.  Οἱ ἐν συνεχείᾳ παραπομπὲς καὶ οἱ προτεινόμενες διορθώσεις ἀναφέρονται στὶς σελίδες τῆς ἐπανεκδόσεως τοῦ ἔτους 1985.

Συγκεκριμένα στὴν σελ. 584 ἡ §59 τοῦ Διαλόγου τελειώνει μὲ τὴν φράσι· «...τὸ δύστηνον τοῦτο γένος παραδέδοται». Τὸ ὑπόλοιπον τῆς παραγράφου ὑπάρχει στὶς 5 τελευταῖες σειρὲς τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μάρκου στὴν σελ. 599, οἱ ὁποῖες ἀνήκουν στὴν σελ. 584.  ῾Οπότε τὸ τέλος τῆς §59 τοῦ Διαλόγου πρέπει νὰ ἀποκατασταθῇ ὡς ἀκολούθως·

«...καὶ τὸ προστεθῆναι, τὸ δύστηνον τοῦτο γένος παραδέδοται –τὸ ἐπ᾿ εὐσεβείας ζηλούμενον– εἰς ὄνειδος τοῖς ἀθέοις ᾿Αγαρηνοῖς καὶ τοῖς ἀσεβέσιν ᾿Ιουδαίοις καὶ πᾶσιν ἁπλῶς τὴν περὶ τὴν πίστιν διαφερομένοις, ἐπιτωθάζεσθαι καὶ κερτομεῖσθαι ἡμᾶς παρὰ πάντων, ὡς ἀπωλέσαμεν τὴν πίστιν, καὶ οὐκ οἴδαμεν τί πιστεύομεν· καὶ ὅσα οὐκ ἐγχωρεῖ γλῶσσα διηγήσασθαι».

Μετὰ τὴν παραπάνω ἀποκατάστασι τοῦ τέλους τῆς §59 τοῦ Διαλό­γου φαίνεται ὅτι ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ περατοῦται μὲ τὴν φράσι· «τὴν μὲν οὖν αἰτίαν τοῦ σχίσματος ἐκεῖνοι δεδώκασι, τὴν προ­σθήκην ἐξενεγκόντες».  Γίνεται ἀμέσως ἀντιληπτὸ ὅτι ἡ ἐπιστολὴ εἶναι ἡμιτελὴς καὶ ἀπουσιάζει κείμενον. 

Πράγματι στὴν ἔκδοσι τοῦ Δοσιθέου (1705) τὸ μετακινηθὲν τμῆμα τοῦ Διαλόγου δὲν μετατέθηκε στὸ τέλος τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μάρκου, ἀλλὰ κατ᾿ ἀρχὰς πρέπει νὰ ἐνσφηνώθηκε μέσα στὴν ἐπιστολή.  Φαίνεται ὅμως ὅτι μετὰ τὸ παρέμβλητο κομμάτι τοῦ Διαλόγου παρέπεσαν τὰ φύλλα τοῦ χειρογράφου μὲ τὸ ὑπόλοιπο τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μάρκου καὶ ἔτσι δὲν τυπώθηκε ὁλόκληρη.  Δηλαδὴ τόσο στὴν ἔκδοσι τοῦ Δοσιθέου τὸ 1705 ὅσο καὶ στὴν ἐπιμελημένη ἐπανέκδοσι τοῦ 1985 ἐκδίδεται μόνον τὸ 30% περίπου τῆς ἐπιστολῆς!

Αὐτὴ δὲν εἶναι ἡ μοναδικὴ τέτοια περίπτωσι στὸν Τόμο Χαρᾶς καὶ στὸ γενικώτερο ἔργο τοῦ Δοσιθέου Β΄ ᾿Ιεροσολύμων.  Καὶ ἀπὸ τὴν ἀπολογητικὴ ἐπιστολὴ τοῦ Φωτίου πρὸς τὸν πάπα Νικόλαο εἶχε ἐκπέσει καὶ εἶχε παραλειφθῆ στὴν ἔκδοσι τοῦ 1705 κείμενο ἐκτάσεως μιάμισης σελίδος πρὶν ἀπὸ τὸ τέλος.  Στὴν ἐπανέκδοσι τοῦ 1985 (σελ. 220, ὑποσημ. 24) ὁ ἐπιμελητὴς μᾶς ἐνημερώνει ὅτι ἀντιλήφθηκε τὴν παράλειψι καὶ συμπλήρωσε τὸ ὑπόλοιπο κείμενο ἀπὸ ἄλλη ἔκδοσι.  ᾿Αλλὰ αὐτὸ ἀκριβῶς θὰ ἔπρεπε νὰ εἶχε γίνει καὶ γιὰ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Μάρκου· νὰ συμπληρωθῇ τὸ 70% αὐτῆς ἀπὸ κάποια νεώτερη ἀξιόλογη ἔκδοσι, ὅπως π.χ. ἀπὸ τὰ «Δογματικὰ καὶ συμβολικὰ μνημεῖα» τοῦ ᾿Ι. Καρμίρη ἢ ἀπὸ τὴν ἑτοιμαζόμενη κριτικὴ ἔκδοσι τοῦ βυζαντινολόγου Μάριου Πηλαβάκη.

Τὴν ἐλλιπέστατη ἔκδοσι τῆς ἐγκυκλίου ἐπιστολῆς τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ καὶ τὴν ἐλλιπῆ ἀποκατάστασι τῆς §59 τοῦ Διαλόγου τὰ εἶχα ἀντιληφθῆ περίπου πρὶν ἀπὸ 10 ἢ 11 χρόνια.  Γι᾿ αὐτὸ καὶ τὸ 2013 δημοσίευσα στὴν προσωπική μου ἱστοσελίδα τὴν ἐγκύκλιο ἐπιστολὴ τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ (http://www.symbole.gr/chrtoms/dogma/1178-fides26), ὥστε σιωπηρῶς τότε νὰ ἀποκαταστήσω τὸ σωστὸ καὶ πλῆρες κείμενό της.  Σήμερα (2023), δέκα χρόνια μετά, ἐξηγῶ ἐδῶ τοὺς λόγους ποὺ μὲ ὡδήγησαν σὲ ἐκείνη τὴν δημοσίευσι.