Μία ἀσάφεια τοῦ Τυπικοῦ

 

 

Θέματα Ἐκκλησιαστικοῦ

Τυπικοῦ καὶ Λειτουργικῆς

 

 

Μία ἀσάφεια τοῦ Τυπικοῦ

 

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

 

᾿Απορία, ποὺ τελικὰ ἐξελίσσεται σὲ πονοκέφαλο, προκαλεῖ στοὺς συντάκτες ἐτησίων τυπικῶν βοηθημάτων μία ἀσυνήθιστη διάταξι τοῦ ἐπισήμου Τυπικοῦ τῆς ἐκκλησίας (δηλαδὴ τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη) γιὰ τὴν Κυριακὴ 25 ἰουνίου 2023.  ᾿Αλλὰ καὶ ὅσοι τυχὸν ψάλτες καὶ κληρικοὶ συνηθίζουν νὰ μελετοῦν τὸ ἐπίσημο Τυπικόν, ἐπίσης προβληματίζονται καὶ δικαίως ἀναρωτιοῦνται τί πρέπει νὰ κάμουν.

῾Η περίπτωσι αὐτὴ τυγχάνει περίπου μία φορὰ κάθε 7 μὲ 12 χρόνια, διότι ἀπὸ τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ νέου ἡμερολογίου τυχαίνει μερικὲς φορὲς τὸ Πάσχα νὰ εἶναι ὄψιμο, ὁπότε ἡ Κυριακὴ 25 ἰουνίου μπορεῖ νὰ τύχῃ ἐντὸς τοῦ Πεντηκοσταρίου.  Μόνον ὅταν τύχῃ σὲ Κυριακὴ ἐκτὸς τοῦ Πεντηκοσταρίου (δηλαδὴ μετὰ τὴν Κυριακὴ τῶν ἁγίων πάντων), ὅπως ἐφέτος, γίνεται φανερὸ τὸ πρόβλημα ποὺ ἐξετάζουμε.  Ἂς δοῦμε ὅμως πῶς ἀκριβῶς ἔχει τὸ θέμα.

Στὶς 24 ἰουνίου τιμᾶται, ὡς γνωστόν, τὸ Γενέσιον τοῦ βαπτιστοῦ ᾿Ιωάννου καὶ ψάλλεται ἡ ἑόρτιος ἀκολουθία ποὺ ὑπάρχει στὸ μηναῖο.  ῞Οσοι τελοῦν καθημερινῶς τὶς ἀκολουθίες τοῦ ἑσπερινοῦ καὶ τοῦ ὄρθρου γνωρίζουν ἐπίσης ὅτι τὸ Γενέσιον τοῦ προδρόμου ἔχει καὶ μεθέορτα (μόνον μία ἡμέρα), ἂν καὶ δὲν εἶναι δεσποτικὴ ἢ θεομητορικὴ ἑορτή· ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες τέτοιες περιπτώσεις.  Ἔτσι ἡ 25η ἰουνίου εἶναι μεθέορτος τῆς 24ης, καὶ ἐπειδὴ δὲν ὑπάρχει ἄλλη μεθέορτος, εἶναι συνάμα καὶ ἀπόδοσις τοῦ Γενεσίου.  Τὸ ἴδιο φαινόμενο συμβαίνει καὶ στὶς 29 αὐγούστου, μνήμη τοῦ ἀποκεφαλισμοῦ τοῦ τιμίου προδρόμου· στὶς 30 αὐγούστου εἶναι ἡ μοναδικὴ μεθέορτος καὶ συνάμα ἀπόδοσις τῆς μνήμης του.

Ἂν λοιπὸν τύχῃ ἁπλὴ καθημερινὴ ἡ 25η ἰουνίου, ἡ ἀκολουθία τῆς ἡμέρας ἔχει μὴ ἑορτάσιμο χαρακτῆρα, καὶ ἁπλῶς στὸν ἑσπερινὸ καὶ στὸν ὄρθρο μαζὶ μὲ τὴν Παρακλητικὴ ψάλλονται ὕμνοι καὶ οἱ κανόνες τοῦ τιμίου Προδρόμου καὶ τῆς ἁγίας Φεβρωνίας.  ᾿Επίσης, ἂν τελεστῇ λειτουργία, θὰ ψαλῇ καὶ πάλι τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ Προδρόμου. 

[«Κατὰ τὴν ἀκρίβειαν τῆς τάξεως» ἡ μάρτυς δὲν δικαιοῦται ἀπολυτικίου, διότι στὴν ἀκολουθία τοῦ μηναίου δὲν ὑπάρχει ἰδιόμελο δοξαστικὸ γι᾿ αὐτήν.  Τυχὸν ὑπάρχοντα ἀπολυτίκια τῆς μάρτυρος εἶναι παράτυπα καὶ δὲν πρέπει νὰ ψάλλωνται.] 

Ἂν ὅμως τύχῃ ἡ 25η ἰουνίου νὰ εἶναι Κυριακή, τότε τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (ἐφεξῆς Τ.Μ.Ε.) ὁρίζει ἡ μνήμη τοῦ Γενεσίου νὰ ἀποδοθῇ στὸν ἑσπερινὸ ποὺ θὰ τελεστῇ τὸ Σάββατο ἑσπέρας.  ῾Οπότε ὁ ὄρθρος τῆς Κυριακῆς θὰ πρέπει νὰ τελεστῇ χωρὶς τροπάρια καὶ κανόνα τοῦ προδρόμου· παρομοίως καὶ ἡ λειτουργία. 

Συγκεκριμένα τὸ τυπικὸν γράφει τὰ ἑξῆς (Τ.Μ.Ε., 24 ᾿Ιουν. §4). «Εἰ τύχοι ἐν Σαββάτῳ [σ.σ. ἡ 24η ἰουνίου], τὸ ἑσπέρας τῆς αὐτῆς ἡμέρας, εἰς τὸ “Κύριε ἐκέκραξα” ψάλλομεν ἀναστάσιμα 6 καὶ τοῦ Προδρόμου 4 (τὰ τοῦ μικροῦ ἑσπερινοῦ)· Δόξα, “Ἡ Ἐλισάβετ συνέλαβε”, Καὶ νῦν, τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου. Εἰς τὰ ἀπόστιχα, τὰ ἀναστάσιμα στιχηρά, Δόξα, Καὶ νῦν, “Βλέπε τὴν Ἐλισάβετ”, τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον, τὸ τοῦ Προδρόμου, τὸ θεοτοκίον, ἀπόλυσις καὶ ἀπόδοσις τῆς ἑορτῆς.  Τὸ πρωὶ [σ.σ. τῆς Κυριακῆς 25 ἰουνίου] ψάλλεται μόνη ἡ ἀναστάσιμος ἀκολουθία».

Αὐτὴ εἶναι ἡ διάταξι ἡ ὁποία ἔχει προκαλέσει πολλὲς δυσκολίες, καὶ κυρίως ἡ τελευταία φράσι ὅτι «τὸ πρωὶ ψάλλεται μόνη ἡ ἀναστάσιμος ἀκολουθία», διότι δὲν ὑπάρχει πουθενὰ στὸ Τυπικὸν διάταξι Κυριακῆς χωρὶς νὰ συμψάλλεται ὑποχρεωτικῶς μαζὶ μὲ τὴν Παρακλητικὴ καὶ ὁ ἅγιος τοῦ μηναίου ἢ κάποια ἄλλη ἀκολουθία.  Ἂν ἔχουμε Κυριακὴ μὲ μεθέορτα ἢ προεόρτια, ἂν εἶναι Κυριακὴ τοῦ Τριῳδίου ἢ τοῦ Πεντηκοσταρίου, τότε ναί, μπορεῖ νὰ παραλειφθῇ τελείως ὁ ἅγιος τοῦ μηναίου.  ᾿Αλλὰ γιὰ ἁπλῆ Κυριακὴ κάτι τέτοιο δὲν προβλέπεται ποτὲ καὶ πουθενά.  Καὶ ἐφόσον τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει νὰ σταματοῦν οἱ ὕμνοι τοῦ προδρόμου μὲ τὸν ἀναστάσιμο ἑσπερινό, αὐτόματα ὁ ὄρθρος τῆς Κυριακῆς 25 ἰουνίου λαμβάνει χαρακτῆρα ἁπλῆς μὴ μεθεόρτου Κυριακῆς.

Πολλοὶ τὴν φράσι ὅτι «τὸ πρωὶ ψάλλεται μόνη ἡ ἀναστάσιμος ἀκολουθία» τὴν ἐκλαμβάνουν ὅτι θὰ πρέπει νὰ ποῦν μόνον τοὺς ὕμνους τῆς Παρακλητικῆς.  ᾿Αλλὰ σὲ μία τέτοια περίπτωσι τί θὰ γίνῃ μὲ τοὺς κανόνες; Θὰ ψαλῇ μόνον ὁ ἀναστάσιμος; ἢ μήπως καὶ ὁ σταυροαναστάσιμος κανὼν καὶ ὁ ὁμόηχος τῆς Θεοτόκου, ποὺ ὑπάρχουν στὴν Παρακλητική, ἀλλὰ οἱ ὁποῖοι οὐδέποτε προβλέπονται ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε.;   ᾿Επίσης μετὰ τὴν 3η ᾠδὴ τοῦ κανόνος (ἢ τῶν κανόνων) καὶ τὴν αἴτησι τοῦ ἱερέως τί μεσῴδια καθίσματα θὰ ψαλοῦν; ῾Η Παρακλητική, ὅπως εἶναι γνωστό, δὲν ἔχει ποτὲ μεσῴδια καθίσματα στοὺς κανόνες της, οὔτε γιὰ τὶς Κυριακὲς οὔτε γιὰ τὶς καθημερινές.  Προϋποθέτει ὅτι πάντοτε θὰ ὑπάρχουν μεσῴδια καθίσματα εἴτε ἀπὸ τὸ μηναῖο εἴτε ἀπὸ τὸ Τριῴδιο ἢ τὸ Πεντηκοστάριο.  Ἄρα μὲ βάσι τὴν σωστὴ καὶ συνήθη τάξι τῶν Κυριακῶν φτάνουμε σὲ ἀδιέξοδο.

Γιὰ τὴν ἄρσι τοῦ ἀδιεξόδου κατὰ καιροὺς προτάθηκαν διάφορες λύσεις καὶ ἑρμηνεῖες.

α) Ἄλλοι εἶπαν νὰ ψαλῇ μόνον ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τῆς Παρακλητικῆς καὶ μετὰ τὴν 3η ᾠδὴ μόνον τὸ θεοτοκίον τοῦ μηναίου (Μπεκατῶρος 1961 καὶ 1972).  Αὐθαίρετο συμπέρασμα, ἐπιπλέον δὲ καὶ ἀντιφατικό· ἀφοῦ κατὰ τὴν ἄποψι αὐτὴ δὲν συμψάλλεται τὸ μηναῖο, πῶς θὰ ψαλῇ τὸ μεσῴδιο θεοτοκίο του;  Καὶ ποῦ ἀκούστηκε νὰ ψαλῇ μεσῴδιο θεοτοκίο χωρὶς νὰ προηγηθῇ ὁμόηχο κάθισμα; Καὶ ἂν θὰ πρέπει νὰ ψάλῃς μεσῴδιο ἀπὸ τὸ μηναῖο, τότε γιατί νὰ μὴν ψάλῃς καὶ τὸν κανόνα τῆς μάρτυρος καὶ τὸ κάθισμά της; Δὲν ὑπάρχει λογικὴ συνέπεια, καὶ ἡ ἐν λόγῳ ἑρμηνεία αὐτοαναιρεῖται.

β) Ἄλλοι ἐπεσήμαναν ὅτι στὴν προαναφερθεῖσα διάταξι (24 ἰουνίου §4): α) τὸ Τ.Μ.Ε. «οὐδόλως μνημονεύει τῆς ἀκολουθίας τῆς ἁγίας Φεβρωνίας», καὶ β) ἔρχεται σὲ ἀντίθεσι μὲ ὅσα ὁρίζει τὸ ἴδιο Τυπικὸ γιὰ τὴν ὅμοια περίπτωσι τῆς 30ῆς Αὐγούστου (Τ.Μ.Ε., 29 Αὐγ. §5, ὅπου τὰ μεθέορτα τοῦ προδρόμου συνεχίζονται καὶ στὸν ὄρθρο καὶ τὴν λειτουργία τῆς Κυριακῆς).  Γι᾿ αὐτὸ πρότειναν νὰ γίνῃ κατ᾿ ἀναλογίαν ἕνας συγκερασμὸς τῶν δύο διατάξεων τοῦ Τ.Μ.Ε. (γιὰ τὶς 25 ἰουνίου καὶ τὶς 30 αὐγ.), δηλαδὴ νὰ παραλειφθῇ μὲν ἡ ἀκολουθία τῆς ἁγίας Φεβρωνίας, ἐνῷ ἡ τοῦ προδρόμου νὰ συμψαλῇ μὲ τὰ ἀναστάσιμα καὶ κατὰ τὸ πρωὶ τῆς Κυριακῆς.  ᾿Αλλὰ αὐτὸ τὸ συμπέρασμα εἶναι ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο ἀπὸ ὅσα ὁρίζει τὸ Τ.Μ.Ε., τὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ μὴν ἀναφέρῃ τὴν ἀκολουθία τῆς μάρτυρος, ἀλλὰ καὶ δὲν διατάζει ῥητῶς τὴν παράλειψί της.  ᾿Αντιθέτως τὸ Τ.Μ.Ε. ῥητῶς ὁρίζει τὰ μεθέορτα τοῦ Προδρόμου νὰ διακόπτωνται στὸν ἑσπερινό, ἐνῷ κατὰ τὴν παροῦσα ἄποψι αὐτὰ συνεχίζονται.  ῾Επομένως ἡ λύσι αὐτὴ δὲν εἶναι σύμφωνη μὲ τὸ γράμμα καὶ τὸ πνεῦμα τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ.

γ) Ἄλλοι προτείνουν μαζὶ μὲ τὰ ἀναστάσιμα νὰ ψαλῇ ἡ ἀπόδοσι τοῦ προδρόμου καὶ ἡ ἀκολουθία τῆς μάρτυρος σὲ ὅλες τὶς ἀκολουθίες τῆς Κυριακῆς, ἑσπερινό, ὄρθρο καὶ λειτουργία («Σύστημα Τυπικοῦ», «Τάξις 2023» ἱ.μ. Κύκκου).  Αὐτὸ εἶναι σωστὸ σύμφωνα μὲ ἄλλα τυπικά, ὄχι ὅμως σύμφωνα μὲ τὸ Τ.Μ.Ε.. Μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστῇ γιὰ παράδειγμα σὲ ἱερὲς μονές, ἀλλὰ στὶς ἐνορίες ὅπου ἐπίσημο τυπικὸ εἶναι τὸ Τ.Μ.Ε. κάτι τέτοιο θὰ σήμαινε καταφρόνησι τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπικοῦ καὶ σύγχυσι μεταξὺ ἐνοριακῆς καὶ μοναστηριακῆς τάξεως.  Δυστυχῶς σήμερα αὐτὸ τὸ μπέρδεμα εἶναι πολὺ διαδεδομένο, σὲ σημεῖο νὰ βλέπουμε μοναστήρια νὰ ἐκδίδουν ἐνοριακὸ(!) τυπικό, καὶ ἐνορίες νὰ τελοῦν ἀκολουθίες σύμφωνα μὲ τὴν μοναστηριακὴ τάξι, καὶ μάλιστα τῶν αὐστηρῶν κοινοβίων!

Τὸ ὅτι δὲν γνωρίζουμε γιὰ ποιό λόγο τὸ Τ.Μ.Ε. περιορίζει τὴν ἀπόδοσι τοῦ προδρόμου μόνο στὸν ἑσπερινό, δὲν σημαίνει ὅτι κάνει λάθος.  Χρειάζεται περισσότερος σεβασμὸς καὶ περισσότερη ὑπακοὴ σὲ ἕνα τυπικὸ ποὺ συνεχίζει μία ὑπερχιλιετῆ λειτουργικὴ παράδοσι.  Οὔτε εἶναι ἀνακόλουθο νὰ διακόπτωνται τὰ μεθέορτα στὸν ἑσπερινό, διότι τὸ Τ.Μ.Ε. ἔχει τὴν εὐχέρεια νὰ ὁρίσῃ κάτι τέτοιο.  Ἄλλωστε καὶ ἡ ἀπόδοσι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τὶς περισσότερες φορὲς γίνεται στὸν ἑσπερινὸ τῆς ἴδιας ἡμέρας.  Καὶ αὐτὸ δὲν συμβαίνει μόνο στὸ Τριῴδιο, ὅπως ἐσφαλμένως νομίζεται, διότι καὶ στὴν Ζ΄ Κυριακὴ τοῦ Πεντηκοσταρίου ἡ ἀκολουθία τῶν πατέρων ἀποδίδεται στὸν ἑσπερινὸ τῆς Κυριακῆς ἑσπέρας.  Στὶς ἐνορίες λοιπὸν καὶ ὅπου ἀλλοῦ ἐπίσημο τυπικὸ εἶναι τὸ Τ.Μ.Ε. ἡ ἀπόδοσι τοῦ Γενεθλίου τοῦ προδρόμου γίνεται στὸν ἑσπερινὸ τὸ Σάββατο ἑσπέρας. 

δ) ῾Η πιὸ διαδεδομένη λύσι, ἡ καὶ πασῶν ὀρθότερη (γιὰ τὶς ἐνορίες ἐννοεῖται), εἶναι ἡ μὲν ἀπόδοσις τοῦ Γενεθλίου τοῦ προδρόμου νὰ γίνεται στὸν ἑσπερινό, στὸν δὲ ὄρθρο τῆς Κυριακῆς νὰ ψάλλεται ὁ ἀναστάσιμος κανόνας καὶ ὁ κανόνας τῆς ἁγίας Φεβρωνίας μαζὶ μὲ τὸ μεσῴδιο κάθισμά της καὶ τὸ θεοτοκίο (Κανονάριον 1972, 1995, 2017 καὶ 2023· ᾿Επετηρὶς Οἰκ Πατρ. 2006, 2017 καὶ 2023· Τ. Διατάξεις Κύπρου 2017 καὶ 2023, Μ.Τ. 2006, 2017, 2023).  Γιατί αὐτὴ εἶναι ἡ ὀρθότερη λύσι; Μήπως ἐπειδὴ τὴν ἀκολουθοῦν οἱ περισσότεροι;  Ὄχι, ἀλλὰ διότι αὐτὸ ἐννοεῖ καὶ τὸ Τ.Μ.Ε..

῾Η παραπάνω διάταξι τοῦ Τ.Μ.Ε. ποὺ εἴδαμε γιὰ τὶς 25 ἰουνίου εἶναι πράγματι ἐλλιπὴς καὶ ἀσαφὴς καὶ εὔκολα παρερμηνεύεται, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἡ μοναδικὴ τέτοια διάταξι τοῦ ἐπισήμου Τυπικοῦ.  ῾Υπάρχουν κι ἄλλες τέτοιες περιπτώσεις, καὶ ἂν κανεὶς τὶς μελετήσῃ ὅλες μαζί, μπορεῖ νὰ τὶς ἀναγνωρίσῃ καὶ κατόπιν νὰ τὶς ἑρμηνεύσῃ εὐκολώτερα.

᾿Εδῶ μᾶς βοηθάει καὶ τὸ προγενέστερο Τυπικὸν τοῦ πρωτοψάλτου Κων/νου, τὸ ὁποῖο εἶναι μία ἀπὸ τὶς κύριες πηγὲς τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη.  Τὸ Τυπικὸν τοῦ Κων/νου (ἔτους 1851, σελ. 179) εἶναι σαφέστερο στὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ ὁρίζει· «τὸ δὲ πρωὶ εἰς τὸν ὄρθρον ὁ ἀναστάσιμος κανών, τῆς ἁγίας Φεβρωνίας, καὶ καθεξῆς τὰ τῆς Κυριακῆς».  ῾Επομένως καὶ τὸ Τ.Μ.Ε. ὅταν γράφῃ ὅτι «τὸ πρωὶ ψάλλεται μόνη ἡ ἀναστάσιμος ἀκολουθία», θέλει ἁπλῶς νὰ τονίσῃ ἰδιαιτέρως ὅτι σταματοῦν τὰ μεθέορτα τοῦ προδρόμου καὶ νὰ ἐπιμείνῃ σ᾿ αὐτό, καὶ ἐννοεῖ ὅτι ψάλλεται ἡ συνήθης ἀναστάσιμος ἀκολουθία τῆς Κυριακῆς ὅπως περιγράφεται στὴν Προθεωρία του, ἄρα καὶ μὲ τὸν κανόνα τῆς ἁγίας.

Δηλαδὴ ἡ διάταξι τοῦ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὶς 25 ἰουνίου ἐν Κυριακῇ δὲν πρέπει νὰ ἐξετάζεται ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν Προθεωρία καὶ τὶς ἄλλες συναφεῖς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε., διότι τὸ τυπικὸν κατανοεῖται ὀρθῶς ὡς ἑνιαῖος κώδικας καὶ ὄχι ὡς συρραφὴ ἀποσπασματικῶν καὶ ἀνεξάρτητων διατάξεων.

Μετὰ τὴν παραπάνω διευκρίνισι μένει μία ἀκόμη λεπτομέρεια νὰ τακτοποιηθῇ.  Εἶναι γνωστὸ ὅτι, ὅταν ψάλλεται κανόνας ἁγίου στὸν ὄρθρο τῆς Κυριακῆς, πρέπει νὰ ψάλλωνται καὶ τὰ προσόμοιά του στὸν προηγηθέντα ἑσπερινό.  ῾Επομένως στὸν ἑσπερινὸ θὰ ψαλοῦν 4 στιχηρὰ ἀναστάσιμα, 3 τοῦ προδρόμου (τὰ τοῦ μικροῦ ἑσπερινοῦ) καὶ 3 τῆς ἁγίας.  Αὐτὸ ἀκριβῶς σημειώνω καὶ ἐφέτος στὸ Κανονάριον 2023.  Καὶ γιὰ νὰ μὴ νομίσῃ κανεὶς ὅτι ξεφεύγουμε ἀπὸ τὸ Πατριαρχικὸ Τυπικό, μπορεῖ πάλι νὰ δῇ τὸ προαναφερθὲν Τυπικὸν τοῦ Κων/νου (ἔτους 1851, σελ. 214), ὅπου ὑπάρχει τέτοια πρόβλεψι γιὰ τὴν ὅμοια περίπτωσι τῆς 30ῆς αὐγούστου σὲ Κυριακή. 

Τέλος πρέπει νὰ διευκρινισθῇ ἐδῶ ὅτι πολὺ σωστὰ τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει γι᾿ αὐτὴν τὴν περίπτωσι ἀφ᾿ ἑσπέρας νὰ ψάλλωνται ὡς στιχηρὰ τοῦ προδρόμου τὰ προσόμοια τοῦ μικροῦ ἑσπερινοῦ τῆς 24ης ἰουνίου «᾿Εκ στειρευούσης γεγένηται νηδύος», καὶ ὄχι τὰ 3 ἰδιόμελα «Λύει τοῦ Ζαχαρίου τὴν σιωπὴν» τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς 25ης.  Διότι τὰ 3 ἰδιόμελα εἶναι ἐπανάληψι ἀπὸ τὸν μέγα ἑσπερινὸ τῆς χθεσινῆς ἡμέρας, ὁπότε ἔχουν ἤδη ψαλῆ καὶ ἀκουσθῆ.  Καὶ ἐπειδὴ στὶς ἐνορίες οὐδέποτε γίνεται μικρὸς ἑσπερινός, βρίσκει εὐκαιρία τὸ Τ.Μ.Ε. νὰ ὁρίσῃ καὶ τὰ στιχηρὰ τοῦ μικροῦ ἑσπερινοῦ, ὥστε νὰ μὴν παραλειφθοῦν. 

Διδάσκει πολλὰ ἐδῶ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη γιὰ τὴν ἀξία τῶν ἐπισήμων μηναίων καὶ γιὰ τὸν σεβασμὸ στοὺς ἀρχαίους καὶ καθιερωμένους ὕμνους τῆς ἐκκλησίας.  Καὶ ὄχι κάποιοι ποὺ δὲν καταλαβαίνουν, νὰ κατηγοροῦν προπετῶς καὶ ἀσεβῶς τὸ Τ.Μ.Ε. γιὰ λάθος! ῾Η πρόβλεψι αὐτὴ εἶναι ἀνάλογη μὲ τὴν πάγια διάταξί του γιὰ τοὺς ἑσπερινοὺς τῶν μεθεόρτων Κυριακῶν νὰ ψάλλωνται δοξαστικὰ ἀπὸ τὰ ἰδιόμελα τῆς λιτῆς, διότι ἀλλιῶς στὶς ἐνορίες οἱ περισσότεροι χριστιανοὶ δὲν ἀκοῦν ποτὲ ὕμνους ἀπὸ τὴν λιτὴ τῶν ἑορτῶν.

Γιὰ νὰ μὴν πῶ δηλαδὴ ὅτι, ἀφοῦ καὶ στὰ περισσότερα μοναστήρια σήμερα (πλὴν ῾Αγίου Ὄρους) οὐδέποτε τελοῦν μικρὸ ἑσπερινό, τότε πρέπει σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο νὰ ἀκολουθήσουν τὸ Τ.Μ.Ε.!  ᾿Επαναλαμβάνω ὅτι χρειάζεται περισσότερος σεβασμὸς καὶ περισσότερη ὑπακοὴ σὲ ἕνα τυπικὸ ποὺ συνεχίζει μία ὑπερχιλιετῆ λειτουργικὴ παράδοσι. ῞Οσοι μὲ εὐκολία κατακρίνουν καὶ συκοφαντοῦν τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας δείχνουν ἁπλῶς ὅτι ἀπὸ τυπικὸ δὲν καταλαβαίνουν τίποτε!