4η τακτικὴ μηνιαία διάλεξις 7/2/2022

 

ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΤΥΠΙΚΟΥ

«ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΟΛΑΚΗΣ»

᾿Αθῆναι, Νοέμβριος 2021 - ᾿Ιούνιος 2022

 

 

Τέταρτη τακτικὴ διάλεξις τῶν Σεμιναρίων Τυπικοῦ

 [᾿Ενημερωτικὸν δελτίον, 30/1/2022]

 

῾Ο 4ος κύκλος μηνιαίων διαλέξεων τῶν σεμιναρίων «Γεώργιος Βιολάκης» γιὰ τὴν περίοδο 2021-2022 εἶναι ἀφιερωμένος στὸ γενικὸ θέμα· «῾Η ἀξία τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας γιὰ τὴν σύγχρονη ὀρθόδοξη λατρεία».

 

Στὰ πλαίσια αὐτὰ ἡ τέταρτη τακτικὴ μηνιαία διάλεξι τοῦ 4ου κύκλου θὰ πραγματοποιηθῇ

— τὴν Δευτέρα 7 Φεβρουαρίου 2022, ὥρα 19.00 (7 μ.μ.), μὲ εἰδικὸ  θέμα·

῾Η ἀνωτερότης τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας ἔναντι τῶν μοναστηριακῶν τυπικῶν

 

Εἰσηγητής· Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης, δρ τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς ΕΚΠΑ, Βυζαντινο-μουσικολόγος, Τυπικολόγος, πτυχιοῦχος Κοινωνικῆς Θεολογίας.

 

῾Η διάλεξις θὰ πραγματοποιηθῇ μὲ ταυτόχρονη (σύγχρονη) ἐξ ἀποστάσεως (τηλόθεν) παρακολούθησι καὶ συμμετοχὴ τῶν ἐνδιαφερομένων μέσῳ τῆς ἠλεκτρονικῆς πλατφόρμας Zoom (Ζούμ).

Δὲν ὑπάρχει ἡ δυνατότης γιὰ ἑτεροχρονισμένη παρακολούθησι μαγνητο­σκοπημένων συναντήσεων ἢ γιὰ συμμετοχὴ ἀπὸ τηλεφώνου ἢ γιὰ ἄλλους τρόπους συμμετοχῆς.

Μετὰ τὴν διάλεξι θὰ ἀκολουθήσῃ σχετικὴ συζήτησι.

 

Σὲ κάθε διάλεξι παρουσιάζονται βασικὲς ἀρχὲς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπι­κοῦ (καὶ πρακτικῶν λειτουργικῶν θεμάτων), ἀρχὲς ἀντικειμενικὲς βάσει τῆς ἐπιστήμης καὶ ὄχι ἀπόψεις προσωπικὲς καὶ αὐθαίρετες.

Τὰ σεμινάρια ἀπευθύνονται σὲ ὅσους διακονοῦν στὸ ἱερὸ ἀναλόγιο καὶ στὸ ἅγιο βῆμα, στοὺς μαθητὲς τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε φι­λακόλουθο πιστό.

Μὲ τὴν ὁλοκλήρωσι τοῦ ἐτησίου κύκλου διαλέξεων θὰ δοθοῦν βεβαιώσεις συμμετοχῆς σὲ ὅσους ἔχουν ἐγγραφῆ καὶ παρακολουθοῦν τὶς προγραμματι­σμένες συναντήσεις συστηματικῶς.

 

Δηλώσεις γιὰ τὴν παρακολούθησι τῆς διαλέξεως γίνονται δεκτὲς μέχρι τὶς 5/2/2022 στὴν ἠλεκτρονικὴ διεύθυνσι email: setgv01@gmail.com

 

᾿Εναλλακτικοὶ τρόποι ἐπικοινωνίας· Skype, Viber, WhatsApp, Telegram, Google Duo, Signal, Instagram, Hangouts, Google Meet, Microsoft Teams, TeamViewer.

 

῞Οροι λειτουργίας, ἐνημερώσεις, κόστος συμμετοχῆς, αἰτήσεις ἐγγραφῆς στὸ εἰδικὸ ἱστολόγιον· https://seminaria-typikon.blogspot.com/

(᾿Επισυνάπτεται ἡ σχετικὴ ἀφίσσα γιὰ τὴν ἐν λόγῳ διάλεξι.)

῾Η 9η ᾠδὴ τοῦ ὄρθρου τὴν Κυριακὴ 30/1/2022 καὶ ὁ ἦχος τῆς «Τιμιωτέρας»

 

῾Η 9η ᾠδὴ τοῦ ὄρθρου τὴν Κυριακὴ 30/1/2022 καὶ ὁ ἦχος τῆς «Τιμιωτέρας»

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

 

Τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.) συντάχτηκε ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ Γεώργιο Βιολάκη κατὰ τὰ ἔτη 1880-1887 καὶ ἐξεδόθη ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο τὸ 1888, γι᾿ αὐτὸ ὀνομάζεται καὶ Τυπικὸν Βιολάκη.  Πρόκειται γιὰ τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, τὸ ὁποῖο ἰσχύει καὶ σήμερα (στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, στὶς ᾿Εκκλησίες ᾿Αλεξανδρείας, ᾿Ιεροσολύμων, ῾Ελλάδος, Κύπρου, ᾿Αλβανίας, στὴν μονὴ Σινά, στὸ Πρωτᾶτο τοῦ ῾Αγίου Ὄρους κ.λπ.), παρ᾿ ὅτι ἔχουν περάσει 140 χρόνια καὶ ἔχει γίνει καὶ μεταβολὴ τοῦ ἡμερολογίου.

῾Η §29 τῆς Προθεωρίας τοῦ Τ.Μ.Ε. ἔχει ὑπότιτλο «Περὶ τῆς ἐν τῇ θ΄ ᾠδῇ στιχολογίας τοῦ Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου» καὶ ἀναφέρει· «Καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν καὶ Κυριακὴν ...στιχολογοῦμεν “Τὴν τιμιωτέραν” εἰς τὸν ἦχον τῶν ἐπιλαχουσῶν καταβασιῶν».  ῞Ομως στὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος (Κ.Δ.Ε.Ε.) διαβάζουμε γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς Κυριακῆς 30 ἰανουαρίου 2022 ὅτι πρέπει νὰ ψάλλουμε «Τὴν τιμιωτέραν εἰς ἦχον βαρὺν εἱρμολογικόν», ἐνῷ προηγοῦνται οἱ κατα­βασίες «Χέρσον ἀβυσσοτόκον», οἱ ὁποῖες, ὡς γνωστόν, εἶναι σὲ ἦχο γ΄.  ᾿Επειδὴ εἶναι λογικὸ νὰ προκαλοῦνται ἀπορίες, θὰ προσπαθήσουμε νὰ ἐρευνήσουμε τί ἀκριβῶς συμβαίνει στὸ σημεῖο αὐτό.

 

᾿Απορίες ἀπὸ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη

 

ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΡΙΑ. Μπορεῖ τὸ Τ.Μ.Ε. νὰ ἀναφέρῃ, ὅπως εἴδαμε, ὅτι «καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν καὶ Κυριακὴν ...στιχολογοῦμεν “Τὴν τιμιωτέραν” εἰς τὸν ἦχον τῶν ἐπιλαχουσῶν καταβασιῶν», ἀλλὰ τὸ θέμα εἶναι ὅτι δὲν ἔχουμε κάθε μέρα καταβασίες στὸν ὄρθρο!  Συγκεκριμένα μέσα σ᾿ ἕνα ἔτος ἔχουμε 52 Κυριακές, στὶς ὁποῖες πάντοτε ψάλλουμε καταβασίες, καὶ ἄλλες τόσες περίπου ἑορτάσιμες καθημερινὲς (ἀπὸ Δευτέρα μέχρι Σάββατο) μὲ καταβασίες καὶ δοξολογία μεγάλη· σύνολον περίπου 105 ἡμέρες τὸν χρόνο μὲ καταβασίες στὸν ὄρθρο. Ἔχουμε ἐπίσης καὶ γύρω στὶς 30 ἡμέρες ποὺ δὲν θὰ ψάλλουμε καθόλου «Τὴν τιμιωτέραν» (ὅπως π.χ. στὴν μεγάλη ἑβδομάδα καὶ τὴν διακαινήσιμο).  

῾Επομένως στὶς ὑπόλοιπες 230 ἡμέρες τοῦ ἔτους, ποὺ δὲν ψάλλονται καταβασίες στὸν ὄρθρο, σὲ τί ἦχο πρέπει νὰ ψάλλουμε «Τὴν τιμιωτέραν»;  Τὸ Τυπικὸν Βιολάκη σιωπᾷ!

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΡΙΑ. ῾Ο ἴδιος ὁ Βιολάκης φαίνεται νὰ ξεχνᾷ ὅσα ἀναφέρει στὴν Προθεωρία γιὰ τὸν ἦχο τῆς «Τιμιωτέρας», ὅταν φτάνει στὶς 30 ᾿Ιανουαρίου, διότι τότε σημειώνει· «αἱ καταβασίαι “Χέρσον ἀβυσσοτόκον”, εἶτα στιχολογοῦμεν “Τὴν τιμιωτέραν” εἰς ἦχον β΄ καὶ μετὰ ταῦτα τὸν κανόνα τῆς Θεοτόκου σὺν τῷ εἱρμῷ “Τὸν ἐκ Θεοῦ Θεὸν Λόγον”, λέγοντες εἰς τὰ λοιπὰ τρία στίχον “῾Υπεραγία Θεοτόκε”, εἶτα τοὺς τῶν ἁγίων δύο κανόνας μετὰ τῶν μεγαλυναρίων» [Τ.Μ.Ε. 1888, ᾿Ιανουαρίου 30, σ. 172, §2].

Καὶ γιὰ νὰ μὴ μᾶς μείνῃ καμμία ἀμφιβολία μήπως τυχὸν πρόκειται γιὰ κάποιο τυπογραφικὸ ἢ ἄλλο λάθος (ἀπὸ ἀντιγραφὴ ἢ κόπωσι), ἐπαναλαμβάνει ἄλλες δύο φορὲς (δηλαδὴ συνολικὰ τρεῖς) ὅτι τὴν ἡμέρα αὐτὴ «στιχολογοῦμεν “Τὴν τιμιωτέραν” εἰς ἦχον β΄» ([Τ.Μ.Ε., ᾿Ιανουαρίου 30, §4 καὶ §6]), δηλαδὴ σὲ ἄλλο ἦχο ἀπὸ τὶς καταβασίες.

 

Σὲ τί ἦχο ψάλλεται ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου

 

Πράγματι τὸ Τ.Μ.Ε. στὶς 30 ἰανουαρίου δὲν κάνει λάθος. Δὲν πρόκειται περὶ ἀντιφάσεως πρὸς τὴν Προθεωρία, ἀλλὰ γιὰ ἐπιβίωσι ἀρχαίας τυπικῆς διατάξεως, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία τὸ «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου» μαζὶ μὲ τὸν εἱρμὸ «Τὴν τιμιωτέραν» ψάλλεται στὸν ἦχο τοῦ πρώτου εἱρμοῦ ἢ τροπαρίου ποὺ θὰ ψαλῇ ἀμέσως μετά (περίπου ὅπως γίνεται μὲ τὸ «Κύριε ἐκέκραξα» τοῦ ἑσπερινοῦ καὶ τὸ «Πᾶσα πνοὴ» τῶν αἴνων).  Αὐτὸ μποροῦμε νὰ τὸ βεβαιώσουμε ἀπὸ δύο τοὐλάχιστον πηγές. 

Πρῶτ᾿ ἀπ᾿ ὅλα τὰ μοναστήρια τοῦ ῾Αγίου Ὄρους, τὰ ὁποῖα τηροῦν τὴν ἀρχαία μοναστικὴ παράδοσι, ψάλλουν πάντοτε «Τὴν τιμιωτέραν» πρὶν ἀπὸ τὴν 9η ᾠδὴ τῶν κανόνων τῆς ἡμέρας, ὁπότε ἀκολουθοῦν τὸν ἦχο τοῦ πρώτου κανόνος τοῦ ὄρθρου.

Δεύτερον, ἂς διαβάσουμε προσεκτικὰ ὅσα λέγει τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. στὴν §24 τῆς Προθεωρίας· «Κατὰ τὴν ἀρχαίαν τυπικὴν διάταξιν, εἰς τοὺς ἐν τῷ ὄρθρῳ κανόνας τῶν Κυριακῶν καὶ τῶν ἁγίων, καὶ εἰς τοὺς καθ᾿ ἑκάστην ἀναγινωσκομένους κανόνας, προεψάλλοντο στίχοι ἐκ τῶν ἐννέα ᾠδῶν τοσοῦτοι, ὅσα καὶ τροπάρια ἐμπεριείχοντο ἑκάστῃ ᾠδῇ τοῦ κανόνος· ἀλλὰ νῦν, μετὰ τὸν εἱρμὸν ἑκάστης ᾠδῆς, προψάλλονται τῶν τροπαρίων στίχοι, εἰς μὲν τὰ ἀναστάσιμα, “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου, Κύριε”, εἰς δὲ τὰ Θεομητορικά, “Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς”, καὶ εἰς τὰ τῶν ἁγίων, “῞Αγιοι τοῦ Θεοῦ, πρεσβεύσατε ὑπὲρ ἡμῶν”». 

᾿Εδῶ ὁ Γ. Βιολάκης ἀναφέρεται στὶς 9 ᾠδὲς τοῦ ὄρθρου, ποὺ βρίσκονται στὸ Μ. ῾Ωρολόγιον.  Δὲν ὑπάρχουν στὰ διάφορα «ἐγκόλπια τοῦ ἀναγνώστου», ἐκτὸς ἀπὸ τὸ Συλλειτουργικὸν τῆς Σιμωνόπετρας.  Οἱ 8 ἀπὸ αὐτὲς τὶς ᾠδὲς προέρχονται ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη, ἐνῷ ἡ 9η ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη καὶ εἶναι διπλή, ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον» καὶ ἡ ᾠδὴ τοῦ Ζαχαρίου «Εὐλογητὸς Κύριος ὁ Θεὸς τοῦ ᾿Ισραήλ».

Παλαιότερα οἱ στίχοι αὐτῶν τῶν ᾠδῶν λέγονταν πρὶν ἀπὸ κάθε τροπάριο, ἀντὶ τῶν σήμερα λεγομένων προϋμνίων «῞Αγιε τοῦ Θεοῦ», «῾Υπεραγία Θεοτόκε» κ.λπ.· ἄρα λέγονται στὸν ἦχο τοῦ εἱρμοῦ ἢ τοῦ κανόνα ποὺ ἕπεται· ἑπομένως καὶ τὸ «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου» (μαζὶ μὲ τὸν συμψαλλόμενο εἱρμὸ «Τὴν τιμιωτέραν») λαμβάνει κανονικὰ τὸν ἦχο του ἀπὸ τὸν κανόνα ἢ τὸν εἱρμὸ ποὺ ἀκολουθοῦν.

Ἂν λοιπὸν μετὰ «Τὴν τιμιωτέραν» ἀκολουθήσῃ ὁ εἱρμὸς τῆς θ΄ ᾠδῆς τῶν καταβασιῶν, ὅπως εἶναι τὸ σύνηθες στὴν ἐνοριακὴ πρᾶξι, τότε ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου λέγεται στὸν ἦχο τῶν καταβασιῶν, καὶ αὐτὸ ἀκριβῶς ἀναφέρει ἡ Προθεωρία τοῦ Τ.Μ.Ε.· ἂν ὅμως μετὰ «Τὴν τιμιωτέραν» ἀκολουθήσῃ ἡ θ΄ ᾠδὴ τῶν κανόνων, τότε ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου λέγεται στὸν ἦχο τοῦ α΄ κανόνος.  ῾Η δεύτερη περίπτωσι εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸ ποὺ συμβαίνει κατὰ τὸ Τ.Μ.Ε. στὸν ὄρθρο τῆς 30ῆς ᾿Ιανουαρίου· στιχολογοῦμε «Τὴν τιμιωτέραν» ὄχι στὸν γ΄ ἦχο, ποὺ εἶναι ὁ ἦχος τῶν καταβασιῶν («Χέρσον ἀβυσσοτόκον»), ἀλλὰ στὸν β΄ ἦχο, ποὺ εἶναι ὁ ἦχος τοῦ κανόνος τῆς Θεοτόκου στὸ μηναῖο. 

Ἔτσι βρίσκουμε καὶ τὴν ἀπάντησι στὴν ἀπορία σὲ τί ἦχο πρέπει νὰ ψάλλουμε «Τὴν τιμιωτέραν», ὅταν δὲν ψάλλονται καταβασίες στὸν ὄρθρο. ᾿Εφόσον σὲ καθημερινὴ ἄνευ καταβασιῶν μετὰ «Τὴν τιμιωτέραν» ψαλῇ ὁ εἱρμὸς τῆς 9ης ᾠδῆς τοῦ τελευταίου κανόνος τῆς ἡμέρας (π.χ. ἀπὸ τὸ μηναῖο ἢ ἀπὸ τὸ Τριῴδιον κ.λπ.), τότε στιχολογοῦμε τὸ «Μεγαλύνει» στὸν ἦχο αὐτοῦ ἀκριβῶς τοῦ εἱρμοῦ. 

 

᾿Απορίες γιὰ τὴν 9η ᾠδὴ τῶν Τριῶν ῾Ιεραρχῶν

 

Παρὰ τὰ ὅσα εἴδαμε μέχρι τώρα, τὰ προβλήματα γύρω ἀπὸ τὴν 9η ᾠδὴ τῆς 30ῆς ἰανουαρίου δὲν τελείωσαν ἀκόμη!  Ἂν μεταβοῦμε στὴν τελευταία πρότασι τῆς §29 τῆς Προθεωρίας τοῦ Τ.Μ.Ε., θὰ διαβάσουμε, ὄχι χωρὶς ἔκπληξι, τὰ ἑξῆς· «Τὴν δὲ ἑορτὴν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, ἐν οἱᾳδήποτε ἡμέρᾳ καὶ ἂν τύχῃ, ψάλλεται ὁλόκληρος ἡ θ΄ ᾠδὴ ἤτοι καὶ τῶν τριῶν κανόνων, ἄνευ τοῦ “Μεγαλύνει”».  Δηλαδὴ στὴν Προθεωρία ἀναφέρεται ὅτι γιὰ τὴν ἡμέρα αὐτή, εἴτε εἶναι καθημερινὴ εἴτε Κυριακή, παραλείπεται τελείως ἡ συνήθης στιχολογία τῆς ᾠδῆς τῆς Θεοτόκου καὶ ψάλλονται μόνον οἱ τρεῖς κανόνες τοῦ μηναίου (ὁ 1ος κανὼν εἶναι τῆς Θεοτόκου καὶ οἱ ἄλλοι δύο τῶν ἁγίων). Καὶ ἐδῶ ἀρχίζουν ἄλλα προβλήματα!

Πρῶτον καὶ κύριον, αὐτὴν τὴν διάταξι τῆς Προθεωρίας δὲν τὴν ἀκολουθεῖ καθόλου τὸ ἴδιο τὸ Τυπικὸν Βιολάκη.  Διότι, ὅπως εἴδαμε, στὶς εἰδικὲς διατάξεις τῆς 30ῆς ᾿Ιανουαρίου τονίζει τρεῖς φορὲς ὄχι μόνον ὅτι ψάλλεται τὸ «Μεγαλύνει» καὶ σὲ καθημερινὴ καὶ σὲ Κυριακή, ἀλλὰ προσδιορίζει καὶ ὅτι θὰ ψαλῇ σὲ ἦχο διαφορετικὸ ἀπὸ τὸν ἦχο τῶν καταβασιῶν!

Δεύτερον καὶ ἐξίσου σημαντικό, ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου κανονικὰ παραλείπεται μόνον στὶς δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτές.  Ἂν κάμουμε τὸ ἴδιο καὶ στὶς 30 ᾿Ιανουαρίου, θὰ εἶναι σὰν νὰ ἐξισώνουμε τὴν μνήμη τῶν ἁγίων μὲ δεσποτικὴ ἢ θεομητορικὴ ἑορτή.

Τρίτον, σὲ καμμία ἄλλη μνήμη ἁγίου δὲν συμβαίνει κάτι τέτοιο, οὔτε τοῦ Προδρόμου οὔτε τῶν ἀποστόλων.  Πρόκειται γιὰ πρωτοφανῆ διάταξι.

Τέταρτον, σύμφωνα πάλι μὲ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη, ὅταν τὸ μηναῖο ἔχῃ κανόνα τῆς Θεοτόκου πρὶν ἀπὸ τὸν κανόνα τοῦ ἁγίου, ὁ κανὼν τῆς Θεοτόκου παραλείπεται ἐν Κυριακῇ, διότι ἀντ᾿ αὐτοῦ ψάλλεται ὁ ἀναστάσιμος.  Αὐτὸ εἶναι πάγια διάταξι τοῦ Τ.Μ.Ε., τὴν ὁποία ἐφαρμόζει στὶς 25 ἰανουαρίου (§3 καὶ §6) καὶ στὶς 27, ἀλλὰ καὶ στὶς 30 τοῦ μηνὸς ἐν μέρει (στὶς ᾠδὲς 1η ἕως 8η).  Εἶναι ἄτοπο, ἐνῷ δὲν ψάλλεται ὁ κανὼν τῆς Θεοτόκου, ξαφνικὰ νὰ ψαλῇ μόνον ἡ 9η ᾠδὴ αὐτοῦ.  ῾Η ὑπάρχουσα ἀντίφασι εἶναι προφανής.

Πέμπτον, σὲ κανένα ἄλλο παλαιὸ τυπικὸ δὲν συναντοῦμε αὐτὴν τὴν διάταξι, παρὰ μόνον στὰ πατριαρχικὰ τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου Βυζαντίου καὶ τοῦ Γ. Βιολάκη.  Εἶναι σαφὲς ὅτι πρόκειται γιὰ μία ἰδιάζουσα περίπτωσι, γιὰ μία ὑπερβολή, ἡ ὁποία ὅμως δὲν παύει νὰ συνιστᾷ μία φευκτέα παρατυπία.

Κλειδὶ γιὰ τὴν ἐξήγησι αὐτῆς τῆς λειτουργικῆς ὑπερβολῆς εἶναι ἡ ὑποσημείωσι 7 τοῦ Τ.Μ.Ε. τῆς §4 στὶς 30 ᾿Ιανουαρίου, ὅπου ἀναφέρονται τὰ ἑξῆς· «Ἐπειδὴ ἕπεται κανὼν τῆς Θεοτόκου, ἂν θέλῃ ὁ προεστὼς δύναται παραλεῖψαι “Τὴν τιμιωτέραν”, καὶ μάλιστα διότι πανταχοῦ σχεδόν, ἀγομένης ἐπισήμως πανηγύρεως σήμερον, ἐκφωνεῖται λόγος πανηγυρικός».  Μὲ αὐτὴν τὴν ὑποσημείωσι διευκρινίζεται ὅτι ἡ παράλειψι τῆς «Τιμιωτέρας» εἶναι προαιρετικὴ καὶ ὄχι ὑποχρεωτική.

῾Η μνήμη τῶν Τριῶν ῾Ιεραρχῶν, γνωστὴ παλαιόθεν καὶ ὡς ἑορτὴ τῶν γραμμάτων καὶ τῆς παιδείας, ἦταν ἡ ἐθνικὴ ἑορτὴ τῶν ὑποδούλων ῾Ελλήνων κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας!  Γίνονταν λοιπὸν κατ᾿ οἰκονομίαν λειτουργικὲς παραλείψεις καὶ παρατυπίες, προκειμένου νὰ ἐκφωνηθῇ ὁ ἀπαραίτητος πανηγυρικὸς λόγος καὶ νὰ τονωθῇ τὸ φρόνημα τῶν σκλαβωμένων καὶ ἐξαθλιωμένων ῾Ρωμιῶν.  Δὲν πρόκειται δηλαδὴ γιὰ πραγματικὴ διάταξι τυπικοῦ, ἀλλὰ γιὰ ἐθνικὴ ἀνάγκη καὶ στοργικὴ πρᾶξι τῆς ἐθναρχούσης ἐκκλησίας!  ᾿Ακουέτωσαν ταῦτα οἱ ἄλλως φρονοῦντες σήμερον περὶ τῆς ἐν λόγῳ πανηγύρεως.

 

Λύσεις λειτουργικῆς παραδόσεως

 

Σήμερα τὰ πράγματα ἔχουν ἀλλάξει, καὶ γιὰ τοὺς ἐθνικοὺς ἑορτασμοὺς ἔχουν ὁρισθῆ ἁρμοδίως ἄλλες ἡμέρες τοῦ ἔτους. Συνήθως στὴν μνήμη τῶν Τριῶν ῾Ιεραρχῶν δὲν ἐκφωνεῖται πανηγυρικὸς λόγος στοὺς περισσότερους ναούς, καὶ ὅπου τυχὸν ἐκφωνεῖται, δὲν ἔχει ἀσφαλῶς τὴν ἐθνικὴ διάστασι ποὺ εἶχε στὸ παρελθόν.

῾Η 30ὴ ἰανουαρίου πρέπει νὰ διατηρήσῃ τὴν λαμπρότητά της ὡς ἐκκλησιαστικὴ πανήγυρις καὶ ὡς ἡμέρα τιμῆς τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων καὶ τῶν ἐπιστημῶν.  ᾿Αλλὰ δὲν χρειάζεται γι᾿ αὐτὸ νὰ συνεχίζωνται κατ᾿ οἰκονομίαν πράξεις καὶ παρατυπίες.  Μποροῦμε νὰ συνεχίσουμε νὰ ἀκολουθοῦμε τὸ πνεῦμα τοῦ Τυπικοῦ βελτιώνοντας ἐλαφρῶς τὸ γράμμα του.

Δύο στοιχεῖα πρέπει νὰ διατηρηθοῦν ἀπὸ τὶς ὑπάρχουσες διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε.·

α) ὅτι στὶς 30 ἰανουαρίου εἶναι ἴσως ἡ μοναδικὴ ἡμέρα ποὺ διατηρεῖ τὴν μοναστικὴ συνήθεια μετὰ «Τὴν τιμιωτέραν» νὰ ψάλλεται ἡ 9η ᾠδὴ τῶν κανόνων καὶ κατόπιν ἡ καταβασία τῆς 9ης ᾠδῆς·

β) ὅτι ἀκριβῶς ἐπειδὴ μετὰ τὴν ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου θὰ ἀκολουθήσῃ ᾠδὴ κανόνος καὶ ὄχι καταβασία, τὸ «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου» θὰ ψαλῇ στὸν ἦχο τοῦ ἀκολουθοῦντος κανόνος καὶ ὄχι στὸν ἦχο τῆς καταβασίας.

῾Η ὀφειλομένη διόρθωσι εἶναι ὅτι σὲ Κυριακὴ πρέπει καὶ στὴν 9η ᾠδὴ τῆς ἡμέρας νὰ ψάλλεται πρῶτα ὁ ἀναστάσιμος κανὼν καὶ ὕστερα οἱ δύο τῶν ἁγίων, ὅπως ἄλλωστε προβλέπει τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. νὰ γίνεται στὶς προηγούμενες ᾠδές.  Τὸ ἴδιο ἐπίσης προβλέπεται καὶ στὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» τοῦ μακαριστοῦ ἱερέως Κων/νου Παπαγιάννη, καθὼς καὶ στὸ μοναστικὸ τυπικό.

Γιὰ ἐφέτος λοιπὸν 2022 εἶναι ὀρθότερη ἡ τάξι ἡ ὑπάρχουσα στὸ Κ.Δ.Ε.Ε.· μετὰ τὴν συνήθη στιχολογία τῶν κανόνων (μόνον μέχρι τὴν 8η ᾠδή), ψάλλονται ὡς καταβασίες οἱ εἱρμοὶ «Χέρσον ἀβυσσοτόκον»· κατόπιν ψάλλουμε «Τὴν τιμιωτέραν» σὲ ἦχο βαρὺ εἱρμολογικό, ἀκολουθεῖ ἡ θ΄ ᾠδὴ τοῦ ἀναστασίμου κανόνος τῆς Παρακλητικῆς (τοῦ βαρέος ἤχου), ὕστερα ἡ θ΄ ᾠδὴ τῶν δύο κανόνων τῶν ἁγίων μὲ τὰ μεγαλυνάριά τους, καὶ τέλος ὁ εἱρμὸς «᾿Εν νόμου σκιᾷ καὶ γράμματι».

᾿Εναλλακτικὰ μπορεῖ νὰ τηρηθῇ ἡ συνήθης τάξι τῶν Κυριακῶν· δηλαδὴ μετὰ τὶς καταβασίες «Χέρσον ἀβυσσοτόκον» νὰ ψάλλουμε «Τὴν τιμιωτέραν» καὶ κατόπιν τὸν εἱρμὸ «᾿Εν νόμου σκιᾷ καὶ γράμματι».  Σ᾿ αὐτὴν τὴν περίπτωσι βεβαίως ἡ ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου θὰ ψαλῇ στὸν ἦχο τῶν καταβασιῶν (δηλαδὴ σὲ γ΄ ἦχο).

῞Οσοι τέλος ἐπιλέγουν μετὰ λόγου γνώσεως καὶ ἀπὸ σεβασμὸ νὰ ἀκολουθήσουν κατὰ γράμμα τὸ Τ.Μ.Ε. σχετικὰ μὲ τὴν 9η ᾠδὴ τοῦ ὄρθρου τῆς 30ῆς ᾿Ιανουαρίου πράττουν ἐπίσης καλῶς καὶ ἡ ἐπιλογή τους εἶναι σεβαστή.

 

 

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 750, Πάτραι 29/1/2022

 

Τὰ καθημερινὰ ἀναγνώσματα τῆς λειτουργίας μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου

 

Τὰ καθημερινὰ ἀναγνώσματα τῆς λειτουργίας μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου

 

 Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

 

1. ῾Ο κύκλος τῶν λειτουργικῶν ἀναγνωσμάτων

 

Στὴν λειτουργικὴ τάξι τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας ἡ περίοδος (ἢ τὸ «ἔτος» ἢ ὁ «κύκλος») τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς λειτουργίας ξεκινᾷ ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τοῦ Πάσχα κάθε ἔτους καὶ λήγει στὸ μέγα Σάββατον τοῦ ἑπομένου ἔτους (πρακτικῶς λήγει στὸ Σάββατο τὸ πρὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου).  ῾Επομένως ἂν θέλουμε νὰ βροῦμε φέρ᾿ εἰπεῖν τὰ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα ἢ ποιοί ἀπόστολοι ἀνεγνώσθησαν δύο ἢ τρεῖς φορὲς μέσα στὴν ἴδια περίοδο, ξεκινοῦμε ἀπὸ τὸ Πάσχα καὶ μετά, διότι τὰ πρὸ τοῦ Πάσχα ἀναγνώσματα ἀνήκουν στὸν προηγούμενο κύκλο ἀναγνωσμάτων.  ῎Αρα γιὰ τὰ καθημερινὰ ἀναγνώσματα τῆς λειτουργίας στοὺς μῆνες ἰανουάριο καὶ φεβρουάριο μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου ἑνὸς ἔτους ἐξετάζουμε τὰ ἀναγνώσματα ἀπὸ τὸ Πάσχα τοῦ προηγουμένου ἔτους, διότι ἀνήκουν στὸν ἴδιο κύκλο ἀναγνωσμάτων· ἤ τοι τὰ ἀναγνώσματα τῶν μηνῶν ἰανουαρίου, φεβρουαρίου, μαρτίου καὶ μέχρι 23 ἀπριλίου 2022 ἀνήκουν στὰ ἀναγνώσματα τοῦ ἔτους 2021 (ἀπὸ τὸ Πάσχα δηλαδὴ τοῦ 2021).

 

2. ᾿Απὸ τὸ δωδεκαήμερο μέχρι τὸ Τριῴδιο

 

Γιὰ τὸ διάστημα ἀπὸ τὴν Κυριακὴ πρὸ τῶν Χριστουγέννων μέχρι τὴν Κυριακὴ μετὰ τὰ Φῶτα ὁ μακαριστὸς ἱερεὺς Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης γράφει· «κατὰ τὰς καθημερινὰς τῆς περιόδου ταύτης συνεχίζεται ἡ κατὰ σειρὰν ἀνάγνωσις τῶν ἐπιστολῶν καὶ τοῦ κατὰ Λουκᾶν εὐαγγελίου» («Σύστημα Τυπικοῦ», §123, δ΄).  ῾Ο Γεώργιος ῾Ρήγας διευκρινίζει συμπληρωματικῶς· «ὅταν δὲ συμπληρωθῶσι τὰ καθημερινὰ εὐαγγέλια τοῦ Λουκᾶ καὶ οὐκέτι ἔφθασε τὸ τριῴδιον, ἀνάγνωθι τὰ μεθέορτα εὐαγγέλια τῶν φώτων» («Τυπικόν», σελ. 124, §γ).  ῾Επομένως ἀπὸ τὰ τυπικὰ προβλέπεται νὰ διαβάζωνται μόνον τὰ μεθέορτα εὐαγγέλια τῶν Φώτων, ὄχι προεόρτια εὐαγγέλια, οὔτε προεόρτια ἢ μεθέορτα ἀποστολικὰ ἀναγνώσματα.  Μάλιστα αὐτὴ ἡ ἀνάγνωσι τῶν μεθεόρτων εὐαγγελίων τῶν Φώτων δὲν ἐπιβάλλεται ὑποχρεωτικῶς, ἀλλὰ μόνον γιὰ τὴν περίπτωσι κατὰ τὴν ὁποία «οὐκέτι ἔφθασε τὸ Τριῴδιον». 

Παρὰ ταῦτα στὸ Κανονάριον (= ἐτήσιο τυπικὸ) τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος σχεδὸν πάντοτε προκρίνονταν τὰ μεθέορτα εὐαγγέλια τῶν Φώτων.  Τὸ ἔθος αὐτὸ ἐπιβεβαιώθηκε καὶ τὸ 2006, ὅταν κάποια ἐπιτροπὴ ἐπανεξέτασε τὸ θέμα καὶ ἔκρινε σκόπιμο γιὰ τὶς καθημερινὲς μέχρι τὴν ἀπόδοσι τῶν Θεοφανείων τὰ μεθέορτα εὐαγγέλια νὰ προτιμῶνται ἀπὸ τὰ εὐαγγέλια τῆς σειρᾶς.  Κάτι ἀνάλογο ἄλλωστε συμβαίνει καὶ μὲ τὰ προεόρτια εὐαγγέλια τῆς ὑψώσεως τοῦ τιμίου σταυροῦ, τὰ ὁποῖα προτιμῶνται ἀντὶ τῶν εὐαγγελίων τῆς σειρᾶς στὶς 10, 11 καὶ 12 σεπτεμβρίου, ἂν εἶναι καθημερινή.

Τέλος γιὰ τὸ διάστημα ἀπὸ τὰ μεθέορτα τῶν Χριστουγέννων μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου τὸ Τυπικὸν τῆς μονῆς Διονυσίου σημειώνει (σελ. 556)· «ἐὰν οὐκ ἐξαρκῶσιν οἱ κατὰ σειρὰν ἀπόστολοι ἕως τῆς κυριακῆς <τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου> (ἐπειδὴ συμβαίνει νὰ εἶναι τὸ ἅγιον πάσχα ὄψιμον), στρεφόμεθα εἰς τὰ ὄπισθεν καὶ ἐπαναλαμβάνομεν μερικοὺς ἐξ αὐτῶν καὶ οὕτω πάλιν ἐξισάζει ἡ τάξις».  Παρόμοια ἐπανάληψι ὁρίζεται σὲ ὡρισμένα παλαιὰ ἢ μοναστηριακὰ τυπικὰ καὶ γιὰ τὰ εὐαγγέλια τοῦ Ματθαίου.  Αὐτὸ σημειώνεται, διότι κάποιες χρονιὲς τὰ ἀποστολικὰ καὶ εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα γιὰ τὶς καθημερινὲς ἔχουν συμπληρωθῆ, δηλαδὴ ἔχουν ἀναγνωσθῆ, ἀλλὰ ἡ ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου μπορεῖ νὰ χρειάζεται ἀκόμη λίγες ἡμέρες ἢ καὶ 2-3 ἑβδομάδες.

 

3. Μία διευκρινιστικὴ ἐπιστολή

 

῾Ο μακαριστὸς ἱερεὺς Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης εἶχε ἀσχοληθῆ ἐνδελεχῶς μὲ τὰ δημιουργούμενα κενὰ στὰ ἀναγνώσματα τῶν καθημερινῶν μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου.  Γι᾿ αὐτὸ μὲ ἐπιστολή του, ποὺ συνέταξε στὴν Θεσσαλονίκη στὶς 16 φεβρουαρίου 2006 καὶ ἀπέστειλε στὸν ὑποφαινόμενο, διευκρινίζει ἀκόμη περισσότερο τὸ θέμα καὶ δίνει πολύτιμες ὁδηγίες, τὶς ὁποῖες καὶ παραθέτω. 

«1. Οἱ ἑβδομάδες τοῦ Λουκᾶ ἐξαντλοῦνται τὸ ἀργότερο μέχρι τὶς 3 ἰανουαρίου (ἐξαιρουμένης τῆς 16ης, γιὰ τὴν ὁποία γίνεται λόγος πιὸ κάτω), δεδομένου ὅτι τὸ ὀψιμότερο ὅριο, κατὰ τὸ ὁποῖο ἀρχίζουν, εἶναι ἡ 22α σεπτεμβρίου.  ῾Επομένως στὶς περισσότερες περιπτώσεις ὑπάρχει κενὸ τὸν ἰανουάριο, τὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ καλυφθῇ ἐν μέρει μὲ τὰ προεόρτια καὶ μεθέορτα τῶν Φώτων εὐαγγέλια.

»2. ᾿Αποστολικὰ ἀναγνώσματα προεόρτια καὶ μεθέορτα τῶν Φώτων δὲν ὑπάρχουν.  ῾Επομένως κατὰ τὶς ἡμέρες αὐτὲς πρέπει νὰ συνεχισθῇ ἡ ἀνάγνωσις τῶν ἐπιστολῶν μέχρι καὶ τῆς 32ας ἑβδομάδος.  ᾿Εὰν τὸ προηγηθὲν Πάσχα ἦταν πρώιμο, ὁπωσδήποτε θὰ προκύψῃ κενό, τὸ ὁποῖο θὰ πρέπει νὰ καλυφθῇ μὲ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα, ἐν ἀνάγκῃ δὲ καὶ μὲ ἐπανάληψι κάποιων ἑβδομάδων ἀντιστοίχων μὲ ἐκεῖνες τοῦ Ματθαίου ποὺ θὰ παρεμβληθοῦν, ἂν τὸ ἐρχόμενο Πάσχα εἶναι ὄψιμο.

»3. ῾Η κάθε ἑβδομάδα τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν εὐαγγελίων ἀρχίζει ἀπὸ τὴν Δευτέρα καὶ τελειώνει τὴν Κυριακή.  ῎Ετσι τὸ κατὰ Ματθαῖον καὶ οἱ ᾿Επιστολὲς ἀρχίζουν τὴν Δευτέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ τὸ κατὰ Λουκᾶν ἀρχίζει τὴν Δευτέρα μετὰ τὴν Κυριακὴ μετὰ τὴν ὕψωσιν. ῾Η 33η λοιπὸν ἑβδομὰς τῶν ἐπιστολῶν πρέπει νὰ προηγῆται ἀμέσως τῆς 33ης Κυριακῆς (τελώνου καὶ φαρισαίου) καὶ ἡ 16η ἑβδομὰς τοῦ Λουκᾶ νὰ προηγῆται ἐπίσης τῆς 16ης Κυριακῆς (τελώνου καὶ φαρισαίου)».

῞Ολες οἱ παραπάνω ἐπισημάνσεις τοῦ μακαριστοῦ κληρικοῦ εἶναι ἰδιαιτέρως εὔστοχες καὶ ὀξυδερκεῖς, ἀλλὰ εἰδικὰ ἡ τελευταία ἔβαλε τὰ πράγματα στὴν θέσι τους, διότι μέχρι τότε συχνὰ ὡρίζονταν μὲ ἄλλον τρόπο τὰ ἀναγνώσματα τῆς 33ης ἑβδομάδος ἐπιστολῶν καὶ τῆς 16ης ἑβδομάδος Λουκᾶ.  ῾Ως ἀποτέλεσμα κάποιες χρονιὲς οἱ περικοπὲς αὐτὲς μπορεῖ νὰ ἀπεῖχαν μία ἢ καὶ δύο ἑβδομάδες πρὶν ἀπὸ τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου, ἐνῷ κανονικὰ πρέπει νὰ λέγωνται τὴν ἑβομάδα ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τοῦ τελώνου καὶ τοῦ φαρισαίου.  Χάρις στὴν ἐπιστολὴ τοῦ ἀοιδίμου ἱερέως τὸ σημεῖο αὐτὸ διωρθώθηκε ἀπὸ τὸ 2007 καὶ ἐντεῦθεν.

 

4. Προεόρτια καὶ μεθέορτα ἀποστολικὰ ἀναγνώσματα

 

῞Οπως εἴδαμε, στὸν Πραξαπόστολο καὶ στὸ Εὐαγγελιάριο ὑπάρχουν μόνον μεθέορτα εὐαγγέλια τῶν Φώτων, δηλαδὴ δὲν ὑπάρχουν προεόρτια εὐαγγέλια οὔτε προεόρτια ἢ μεθέορτα ἀποστολικὰ ἀναγνώσματα.  Καθόσον γνωρίζω, πρῶτος ὁ Γ. Μπεκατῶρος σημείωσε προεόρτιες καὶ μεθέορτες τῶν Φώτων ἀποστολικὲς περικοπές, βάσει τῆς ἐμπειρίας του καὶ στηριζόμενος σὲ ἐλάχιστες ἐνδείξεις παλαιῶν τυπικῶν καὶ χειρογράφων.  ῞Ομως κάποιες ἀπὸ τὶς περικοπές του δὲν ἦσαν κατάλληλες, καὶ μᾶλλον αὐθαιρέτως τὶς θεωροῦσε εἰδικὲς γιὰ τὰ προεόρτια καὶ μεθέορτα τῶν Φώτων.

᾿Απὸ τὴν ἄλλη εἶναι ἀληθὲς ὅτι μὲ τὸ νέο ἡμερολόγιο ἔχουμε σὲ κάποιες χρονιὲς πολλὰ κενὰ ἀναγνωσμάτων μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου, ὁπότε ὑπάρχει ἀνάγκη γιὰ τέτοια προεόρτια καὶ μεθέορτα ἀποστολικὰ καὶ εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα.  ῾Η ἔλλειψί τους στὰ ἐν χρήσει βιβλικὰ ἐκλογάδια εἶναι αἰσθητή.  Γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο ὁρίζονται, ὅποτε εἶναι ἀναγκαῖο, προεόρτια καὶ μεθέορτα ἀναγνώσματα τῶν Φώτων ὄχι μόνον εὐαγγελικὰ ἀλλὰ καὶ ἀποστολικὰ βάσει εἰδικῆς μελέτης, ἐκπονηθείσης ὑπ᾿ ἐμοῦ καὶ δημοσιευθείσης τὸν δεκέμβριο τοῦ 2013. Στὴν ἐργασία ἐκείνη ἐλήφθησαν ὑπόψιν οἱ λεπτομερεῖς σχετικὲς ὁδηγίες τοῦ τυπικοῦ τῆς μονῆς ἁγίου Παύλου Ἄθω, καθὼς καὶ ἄλλων λειτουργικῶν δέλτων, ὁπότε πλέον ἔχει καλυφθῆ αὐτὸ τὸ κενό.

 

5. Παραλειφθέντα ἀναγνώσματα Κυριακῶν

 

᾿Επειδὴ στὰ προηγούμενα ἔγινε λόγος γιὰ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα, σημειώνονται ἐδῶ οἱ ἀντιλήψεις ποὺ ἐπικρατοῦν γι᾿ αὐτά. 

Ἔχει καθιερωθῆ ἀπὸ δεκαετίες (βάσει σχετικῶν ἐργασιῶν καὶ ἀναφορῶν τοῦ Γεωργίου Μπεκατώρου –στηριχθέντος σὲ σχετικὲς σημειώσεις τῶν παλαιῶν κανονίων (κυριακοδρομίων)–, τοῦ ᾿Αποστόλου Βαλληνδρᾶ, καὶ ἄλλων), ἂν ὑπάρχουν ἀποστολικὰ καὶ εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα κυριακῶν, τὰ ὁποῖα δὲν διαβάστηκαν στὴν σειρά τους (διότι ἀντικαταστάθηκαν, σύμφωνα μὲ κάποιες διατάξεις τοῦ τυπικοῦ) καὶ δὲν διαβάστηκαν σὲ ἄλλη ἡμέρα (εἴτε ὡς ἑόρτια ἀναγνώσματα εἴτε ὡς εἰδικὰ ἀναγνώσματα σὲ μνῆμες ἁγίων εἴτε ὡς ἀναγνώσματα προεορτίων καὶ μεθεόρτων περιόδων), τότε αὐτὰ νὰ ὁρίζωνται στὶς καθημερινὲς στὰ κενὰ ἀναγνωσμάτων ποὺ θὰ προκύψουν κατὰ τὴν περίοδο μετὰ τὰ Φῶτα καὶ πρὸ τῆς ἐνάρξεως τοῦ Τριῳδίου.

Ἂν δὲν ὑπάρχουν τέτοια κενά, ὁρίζονται νὰ ἀντικαθιστοῦν τὰ ἀναγνώσματα τῶν ἁπλῶν καθημερινῶν (δηλαδὴ ἐκτὸς ἑορτῆς, μνήμης ἁγίου καὶ μεθεόρτου περιόδου)· ὅταν συμπληρωθοῦν τὰ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα, συνεχίζεται ἡ ἀνάγνωσι τῶν καθ᾿ ἡμέραν ἀναγνωσμάτων τῆς σειρᾶς.

Ὅπου ἐπίσης εἶναι δυνατόν, τηρεῖται ἡ ἀρχαία τάξι τῆς συναναγνώσεως, κατὰ τὴν ὁποία «οἱ ἀπόστολοι ὀφείλουσιν ἕπεσθαι τοῖς εὐαγγελίοις».  Σημειωτέον ὅτι αὐτὴ εἶναι ἡ πραγματικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου «συνανάγνωσις».  Τὸ παλαιὸν ἔθος τῶν διπλῶν ἀναγνωσμάτων δὲν ὀνομάζεται συνανάγνωσις, ὅπως ἐσφαλμένως νομίζουν ὡρισμένοι σύγχρονοι.

 

6. Παραλειφθέντα ἀναγνώσματα καθημερινῶν

 

Σὲ περιπτώσεις ἐτῶν μὲ ὄψιμο Πάσχα (ὁσάκις προηγεῖται αὐτῶν ἔτος μὲ πολὺ πρώιμο Πάσχα) εἶναι δυνατὸν νὰ συμβῇ νὰ ἐπαναληφθοῦν κάποιες ἑβδομάδες εὐαγγελίων τοῦ Ματθαίου (13η, 14η, 15η, καὶ 16η) μὲ ἀντίστοιχες ἑβδομάδες ἀποστόλων ἀπὸ τὶς ἐπιστολές, νὰ ἐξαντληθοῦν, καὶ νὰ ἀπαιτῆται ἄλλη μία ἑβδομάδα ἀναγνωσμάτων, πρὶν ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τῆς Χαναναίας (17η Κυριακὴ Ματθαίου).  Γιὰ τὴν τελευταία αὐτὴ ἑβδομάδα θὰ ὑπάρχουν μὲν ἀπόστολοι 17ης ἑβδομάδος ἐπιστολῶν, δὲν θὰ ὑπάρχουν ὅμως εὐαγγέλια, διότι τὰ εὐαγγέλια τοῦ Ματθαίου ἐξαντλοῦνται στὴν 16η ἑβδομάδα· μετὰ ὑπάρχουν περικοπὲς μόνον γιὰ τὸ Σάββατο καὶ τὴν Κυριακὴ τῆς 17ης ἑβδομάδος, καὶ ὄχι γιὰ τὶς ἐνδιάμεσες καθημερινές. 

Σύμφωνα μὲ μία ἄποψι, τὰ ἐλλείποντα εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα θὰ ἀναπληρωθοῦν ἀπὸ παραλειφθέντα εὐαγγέλια καθημερινῶν, ἐφόσον ἔχουν ἐξαντληθῆ τὰ παραλειφθέντα εὐαγγέλια Κυριακῶν.  Τέτοια ἀναγνώσματα ἐχρησιμοποίησε πρῶτος ὁ μακαριστὸς ᾿Απόστολος Παπαχρῆστος, συντάκτης τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων γιὰ τὰ ἔτη 2002-2006.  ᾿Επίσης εἰδικὴ ἐπιτροπὴ ἐξέτασε τὸ θέμα κατὰ τὰ ἔτη 2006 καὶ 2007 καὶ ἔκρινε ἐπίσης σκόπιμο νὰ γίνεται κατ᾿ ἐξαίρεσιν, κατ᾿ ἀνάγκην καὶ κατ᾿ οἰκονομίαν χρῆσι παραλειφθέντων ἀναγνωσμάτων καθημερινῶν, μόνον σὲ περιπτώσεις ποὺ ἔχουν ἀναλωθῆ τὰ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν καὶ ὑπάρχουν ἀκόμη κενά, τὰ ὁποῖα δὲν καλύπτονται ἀπὸ καθ᾿ ἡμέραν ἀναγνώσματα τῆς σειρᾶς.

 

7. ῾Η σωστὴ θεώρησι τοῦ ζητήματος

 

Μὲ τὶς ἀνωτέρω κρίσεις καὶ ἐπιλογὲς καὶ μέσῳ μιᾶς σειρᾶς παρανοήσεων καὶ ἐπὶ δεκαετίες ἐσφαλμένων ὑπολογισμῶν καὶ πρακτικῶν ἔλαβε τὴν πιὸ περίπλοκη λύσι ἕνα θέμα τυπικοῦ κατ᾿ οὐσίαν ἀνύπαρκτο! 

Οἱ ὁδηγίες τῶν «κανονίων» τοῦ Γλυζωνίου καὶ παλαιῶν τυπικῶν, στὶς ὁποῖες στηρίχθηκαν ὁ Γ. Μπεκατῶρος καὶ οἱ ἄλλοι ποὺ ἐδημιούργησαν τὸ πρόβλημα τῶν «παραλειφθέντων ἀναγνωσμάτων», εἶχαν συνταχθῆ μὲ βάσι τὸ παλαιὸ ἔθος τῶν διπλῶν ἀναγνωσμάτων καὶ εἶχαν νόημα διάφορο ἐκείνου ποὺ τοὺς προσέδωσαν οἱ νεώτεροι.  Δηλαδὴ στὴν λειτουργία μέχρι τὰ τέλη τοῦ 18ου αἰῶνος περίπου διαβάζονταν δύο ζεύγη ἀναγνωσμάτων, ἤ τοι δύο ἀπόστολοι καὶ δύο εὐαγγέλια· αὐτὸ εἶναι τὸ ἔθος τῶν «διπλῶν ἀναγνωσμάτων».  Τοῦτο συνέβαινε ἐπὶ παραδείγματι ὅταν ἐν Κυριακῇ τύγχανε καὶ μνήμη ἁγίου, φέρ᾿ εἰπεῖν τοῦ ἀποστόλου ᾿Ανδρέου· τότε ἀνεγινώσκοντο στὴν λειτουργία καὶ τὸ ἀποστολευαγγέλιο τῆς σειρᾶς τῆς Κυριακῆς καὶ τὸ ἀποστολευαγγέλιο τοῦ ἁγίου. 

Σὲ ἐλάχιστες καὶ σπάνιες περιπτώσεις, ἂν τύχαινε σὲ Κυριακὴ καὶ μεγάλη ἑορτή (δεσποτικὴ ἢ θεομητορική), τότε λέγονταν μόνον τὰ ἀναγνώσματα τῆς ἑορτῆς, τῆς δὲ Κυριακῆς παρελείποντο.  Τὰ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς διαβάζονταν τὴν ἀμέσως ἑπόμενη ἡμέρα, δηλαδὴ τὴν Δευτέρα, μαζὶ μὲ τὰ καθ᾿ ἡμέραν ἀναγνώσματα τῆς σειρᾶς.  [Ἂν τυχὸν καὶ ἡ Δευτέρα ἦτο ἑορτὴ (ἢ ἴσως καὶ μνήμη ἁγίου), τὰ παραλειφθέντα ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς λέγονταν τὴν Τρίτη ἢ τὴν Τετάρτη].  Αὐτὴ ἡ διάταξι βεβαίως ἐτηρεῖτο μόνον στὶς μονὲς καὶ στοὺς ναοὺς ποὺ τελοῦν καθημερινὴ ἀκολουθία, ὁπότε καθημερινῶς ἀναγινώσκονται οἱ ὡρισμένες περικοπὲς εἴτε στὴν λειτουργία εἴτε στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου (ἂν δὲν τελῆται καθημερινὴ λειτουργία).

᾿Επίσης οἱ ἑβδομάδες τῶν εὐαγγελικῶν περικοπῶν τῶν καθημερινῶν ἔχουν ὁρισθῆ μὲ βάσι τὸ ἰουλιανὸ (παλαιὸ) ἡμερολόγιο, κατὰ τὸ ὁποῖο τὸ Πάσχα συμβαίνει νωρίτερα, καὶ ἄρα δὲν ὑπάρχουν καθόλου κενὰ ἀναγνωσμάτων μέχρι τῆς ἐνάρξεως τοῦ Τριῳδίου, ἢ ὑπάρχουν λίγα, ποὺ καλύπτονται συνήθως μὲ ἐπανάληψι μιᾶς ἢ δύο ἢ τριῶν τὸ πολὺ ἑβδομάδων τοῦ Ματθαίου καὶ ἀντιστοίχων ἐπιστολῶν. 

῾Επομένως οἱ προϋποθέσεις γιὰ τὴν τήρησι τῶν ἀρχαίων ὁδηγιῶν τῶν «κανονίων», στὶς ὁποῖες στηρίχτηκαν οἱ νεώτεροι, προϋποθέτουν α) ἰουλιανὸ ἡμερολόγιο, β) διπλᾶ ζεύγη ἀναγνωσμάτων στὴν λειτουργία, καὶ γ) καθημερινὴ τέλεσι ἀκολουθίας στὸν ναό. 

᾿Εὰν δὲν ὑπάρχουν αὐτὲς οἱ προϋποθέσεις, οὔτε οἱ ὑπόλοιπες ὁδηγίες εἶναι δυνατὸν νὰ ἰσχύουν!  Καὶ ὄχι νὰ θεωροῦμε παραλειφθέντα τὰ ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν (ἐνῷ γιὰ τὴν διαδοχὴ τῆς σειρᾶς τῶν Κυριακῶν δὲν θεωροῦνται παραλειφθέντα ἀλλὰ ἀναλωθέντα!), καὶ νὰ παραλείπουμε ἀναγνώσματα καθημερινῶν, γιὰ νὰ ἀναγνωσθοῦν περικοπὲς Κυριακῶν!  Δὲν εἶναι αὐτὴ ἡ ἔννοια τῶν ἀρχαίων διατάξεων.

Τὸ ὅλο θέμα γιὰ τὰ δῆθεν «παραλειφθέντα ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν» ὀφείλεται σὲ σειρὰ παρεξηγήσεων καὶ δὲν θὰ ἔπρεπε κὰν νὰ δημιουργηθῇ.  Δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ λαμβάνωνται ὑπόψιν παραλειφθέντα ἀναγνώσματα Κυριακῶν πολλῷ δὲ μᾶλλον καθημερινῶν! 

Μὲ τὶς νεώτερες ἑρμηνεῖες καὶ πρακτικὲς στὸ 2ο μισὸ τοῦ 20οῦ αἰῶνος δημιουργήθηκε μία παράξενη, πολύπλοκη καὶ ἐν πολλοῖς παράλογη τυπικὴ διάταξι, ἀνύπαρκτη στὰ ἀρχαῖα τυπικά, γι᾿ αὐτὸ καὶ τὰ Τυπικὰ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Κωνσταντίνου Βυζαντίου καὶ Γεωργίου Βιολάκη) δὲν ἀναφέρουν ἀπολύτως τίποτε γιὰ τέτοιους ὑπολογισμούς.  Καὶ φυσικὰ σὲ κανένα παλαιὸ τυπικὸ ἢ λειτουργικὸ κείμενο δὲν γίνεται λόγος γιὰ «παραλειφθέντα ἀναγνώσματα καθημερινῶν»!

Τὸ μόνον ὑπαρκτὸ θέμα εἶναι τὰ κατὰ δύο ἑβδομάδες περισσότερα κενὰ ἀναγνωσμάτων ποὺ δημιουργοῦνται μὲ τὸ νέο ἡμερολόγιο.  Αὐτὰ καλύπτονται μὲ τὴν ἐπανάληψι τῶν ἑβδομάδων τοῦ Ματθαίου (τοῦτο ἄλλωστε εἶναι διάταξι τῶν παλαιῶν τυπικῶν), ἐνῷ σὲ περιπτώσεις ποὺ ἔχει ἐξαντληθῆ διὰ τῆς ἐπαναλήψεως καὶ ἡ 16η ἑβδομάδα τοῦ Ματθαίου καὶ ἀπαιτοῦνται καθημερινὰ εὐαγγέλια γιὰ 17η ἑβδομάδα ἀπὸ Δευτέρα μέχρι Παρασκευὴ εἶναι ἐνδεχομένως δυνατὸν νὰ ἐπαναλαμβάνωνται τὰ εὐαγγέλια τῆς 1ης ἑβδομάδος τοῦ Λουκᾶ. 

Καὶ ἔτσι μὲ τὸν ἁπλούστατο ἀρχαῖο κανόνα τῆς ἐπαναλήψεως καλύπτεται κάθε κενὸ μέχρι τὴν ἔναρξι τοῦ Τριῳδίου, χωρὶς νὰ ἀπαιτῆται νὰ προσφεύγουμε σὲ πολύπλοκες, ἀντιπαραδοσιακὲς καὶ ἐν τέλει ἀνύπαρκτες λύσεις.

 

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 749, Πάτραι 22/1/2022